عناصر اخلاقی کار و تولید در آموزههای دینی بسیار گسترده است. تحقق عینی این عناصر، از یکسو زمینهساز گسترش و بهینهسازی فعالیت‌های تولیدی و در نتیجه رشد اقتصادی است و از سوی دیگر، ضمن جهتدهی به فعالیت‌ها و سرمایهگذاریها، سالمسازی آنها را موجب می‌شود. برخی از مهمترین این عناصر به همراه کارکرد اقتصادی ـ اخلاقی آنها چنین است:
- ۱٫ داشتن انگیزه سالم: واژه «انگيزه[۱۲]» از كلمه لاتين حركت‌كردن[۱۳] گرفته شده است. اين اصطلاح همان‌گونه كه از معناى رايج آن برمى‌آيد، به علت يا چرايى رفتار اشاره دارد. انگیزه را می‌توان «حالتی در افراد دانست که آنان را به انجام رفتار و عمل خاصی متمایل می‌کند» (الوانی، ۱۳۸۴: ۱۵۲).
انگیزه فرآیندی است که با یک نیاز یا کمبود زیستی یا روانی آغاز شده و رفتار هدفمند یا انگیزه‌ای را در جهت محرکی خارجی فعال می‌کند (رضائيان، ۱۳۷۵؛ به نقل ازلوتانز، ۸۷). بر اساس این تعریف رمز شناخت انگیزه را نیز در معنای مفاهیم نیازها، محرک‌ها و روابط میان آنها می‌داند. برخی از نظریه‌پردازان انگیزه را مجموعه‌ای از نیروهایی می‌دانند که افراد را به‌طرف معینی از رفتار وادار می‌کند (رضائيان، به نقل ازپورتر، ۸۸). پاره‌ای دیگر بر این باورند که انگیزه بیانگر: «آن دسته از فرایند روان‌شناختی است که علت برانگیختگی، هدایت و تداوم اعمال ارادی هدفمند است» (رضائيان، ۱۳۷۵؛ به نقل ازميچل، ۸۸). این تعاریف به سه نتیجه منجر می‌شود:
- تجزیه و تحلیل انگیزه باید به عواملی که فعالیت‌های فرد را بر می‌انگیزد، تمرکز کند؛
- انگیزه فرایندگرا است و به انتخاب، جهت و هدف توجه دارد؛
- انگیزه بر چگونگی آغاز رفتار، تداوم یا توقف آن توجه دارد و بیانگر آن است که فرد دارای انگیزه چه نوع واکنش عینی نشان می‌دهد (رضائيان، ۱۳۷۵؛ به نقل از زيلاگيى و والاس، ۸۸).
اهم مترادف‌هاى واژه‌هاى انگيزه و نياز در قرآن عبارت است از:
- حاجة: «ولكم فيها منافع ولتبلغوا عليها حاجةً في صدوركم» (غافر: ۸۰) و براى شما در آنها منافع قابل ملاحظه‌اى است تا به‌وسيله آنها به مقصدى كه در دل داريد برسيد (هادوی نیا، ۱۳۸۹: ۶۷)؛
- میل و رغبت: «و الرغبة و الرغب و الرغبى السّعة فى الارادة» يعنى رغبت عبارت است از فزونى و قوت اراده؛ مثل اين گفته خداوند متعال: «انّهم كانوا يسارعون فى الخيرات و يدعوننا رغبا و رهبا» (انبياء:۹۰)؛ چراكه آنها در نيكى‌ها سرعت مى‌گرفتند و به‌خاطر عشق (به رحمت) و ترس (از عذاب) ما را مى‌خواندند (مصباح یزدی، ۱۳۸۸: ۵۹)؛
- تحريض: از ماده حرض تنها دو مورد در قرآن‌مجيد آمده كه درباره تحريص و برانگيختن مؤمنان توسط پیامبر صلی الله علیه و آله برای جنگ است. يكى از آن دو مورد، آيه ۶۵ سوره انفال و ديگرى آيه زير است: «فقاتل في سبيل الله لاتكلَف الا نفسك و حرض المؤمنين…» (نساء: ۸۴)، پس (اى پيامبر) تو خود تنها در راه خدا به كارزار برخيز كه جز شخص تو بر آن مكلف نيست و مؤمنان را ترغيب كن (نیک‌فر، ۱۳۸۳: ۸۱)؛
- إثارة: «إثاره» از ريشه «ثور» و به معناى تحريك و تهييج است و «ثوران» يعنى هيجان. در قرآن‌كريم، دو مورد درباره إثاره زمين و دو مورد درباره إثاره ابرها آمده. آيه: «واللّه الذى ارسل الرِّياح فتثير سحابا فسقناه إلى بلد ميت فاحيينا به الارض بعد موتها كذلك النشور» (فاطر: ۹) خداوند كسى است كه بادها را مى‌فرستد تا ابرها را برانگيزد، پس ما آن ابرها را به‌سوى زمين مرده مى‌رانيم و به‌وسيله آن، سرزمين مرده را زنده مى‌كنيم. رستاخيز نيز همين‌گونه است (میرمعزی، ۱۳۷۸: ۷۸).
در نگرش اسلام، هدف نهایی انسان، تکامل در پرتو نیل به قرب الهی است (طباطبائی، ۱۳۹۷، ج۱۸: ۳۹۴) از این‌رو، هدف نهایی نظام اقتصادی اسلام، فراهم‌کردن زمینه‌های لازم برای دستیابی افراد به کمال مطلوب است. برای تحقق این هدف، یک سری «اهداف میانی» مطرح میگردد که از یکسو، به عنوان انگیزه‌های فعالیت‌های تولیدی فرد مسلمان تلقی می‌شود و از سوی دیگر، مقدمه نیل به هدف نهایی است.«انجام دادن وظایف عبادی» (کلینی، ۱۳۶۲، ج۵: ۷۳)، «تأمین نیازهای زندگی» (کلینی، ۱۳۶۲، ج۵: ۷۲) و «رسیدن به رفاه نسبی» (کلینی، ۱۳۶۲، ج۶: ۲۳۸)، «خودکفایی و اقتدار جامعه» (انفال:۶۰) و «مشارکت در خدمات اجتماعی» (کلینی، ۱۳۶۲، ج۵: ۷۴) از مهمترین اهداف فرد مسلمان در کار و تولید است. تفاوت در هدف‌ها و انگیزه‌ها، از وجوه تمایز کار و تولید در مکتب اقتصادی اسلام با مکتب سرمایهداری است؛ چراکه در مکتب سرمایهداری، هدف از تولید، افزایش سود و درآمد است (عبادی، ۱۳۷۰: ۱۶) از این‌رو، مجالی را برای اندیشیدن در ارزش‌ها و رعایت محدودیت‌های اخلاقی در کار و تولید باقی نمیگذارد.
- ۲٫ وجدان کاری: وجدان[۱۴] به معنای نیروی باطنی که خوب را از بد تشخیص می‌دهد، تعریف‌شده است (معین، ۱۳۸۱: ۹۷۰) در اصطلاح، وجدان با عبارت‌های گوناگونی تعریف شده است: انسان در اعماق درون خود، قوه‌ای می‌یابد که او را به عمل نیک وادار کرده و از انجام کار بد باز می‌دارد و در صورت ارتکاب، او را سرزنش و ملامت می‌کند و با انجام کار نیک، مورد تشویق قرار می‌دهد. این هاتف غیبی نظرش به لذت و سود نیست و فقط آنچه را که وظیفه و تکلیف می‌داند، به آن امر و نهی می‌کند. در قرآن‌کریم از این درجات و مراتب به اماره، لوامه و مطمئنه تعبیر شده است (بختیاری، ۱۳۷۷: ۱۱).
وجدان همان محرک درونی است که انسان را برای دستیابی به ایده‌آل خود، تحریک می‌کند. این محرک درونی بایستگی‌ها را از نبایستگی‌ها تفکیک می‌کند، قاضی امین است و راهنمای مطمئن نظارت کرده، شکنجه می‌دهد و شکنجه می‌بیند، زشت و زیبا می‌شود و در نهایت اینکه وجدان قطب‌نما است (نادری، ۱۳۷۵: ۳). وجدانِ كاري بازگوكننده انگيزه دروني است كه هر فرد با توجه به آن و با شناخت كامل به وظايف محوله در صدد انجام بهينه كار خويش بر مي‌آيد. بنابراين، ملكه‌اي كه بر طبق آن كاري بدون احتياج به محرك‌هاي خارجي، با دقت و كامل انجام گيرد برخاسته از وجدان كاري به‌شمار مي‌آيد (منطقی، ۱۳۷۵: ۸) پس وجدان كاري برابر است با حالت ثابت دروني كه فرد را به انجام درست دقيق كار، با ميل و اشتياق ترغيب مي‌كند (نادری، ۱۳۷۵: ۴). وجدان کاری عاملی است که سبب می‌شود فرد بدون وجود هیچ کنترل خارجی و فیزیکی و به انگیزه‌ای درونی برای انجام درست کاری که بر عهده‌ای او گذاشته شده است، از هیچ کوششی فروگذار نکند. می‌توان نتیجه گرفت «وجدان کاری» به معنای «گرایش به انجام‌دادن صحیح کار و وظایف شغلی، بدون نظارت مستقیم» است (معیدفر، ۱۳۸۰: ۱۸) که از نشانه‌های آن، انجام کار بیشتر و بهتر، کنترل درونی و مسئولیتپذیری است (سیدعباس‌زاده، ۱۳۷۴: ۱۱).
عواملی چند بر ایجاد و تقویت وجدان کاری مؤثر است که در متون دینی، مورد توجه و تأکید قرار گرفته است؛ «اصلاح نگرش» (نفی پاره‌ای از پندارهای نادرست و خرافی درباره سرنوشت انسان و جوامع) (طباطبائی، ۱۳۹۷، ج۱۱: ۳۱۲)، «رضایتمندی از کار» (از طریق تبیین ارزش معنوی و اجتماعی و آثار کار)، «آموزش و الگوسازی»، «تقویت احساس مسئولیت» (نحل، ۹۳) و «توجه دادن جامعه به پیآمدهای ضعف وجدان کاری» (کلینی، ۱۳۶۲، ج۵: ۱۴۸) از این عوامل است.
- ۳٫ تخصص و تعهد: استعمال واژه تعهد[۱۵]، منحصر به جامعهشناسان نیست، بلکه متفکران حوزههاى دیگر از جمله: سیاست، فلسفه، مدیریت، اقتصاد و اخلاق نیز آن را بهکار گرفتهاند. «تخصص و تعهد» دو ویژگی اساسی نیروی کار و مدیریت است که در آموزههای دینی، به‌شدت مورد تأکید است، بهگونهای که ممکن نیست هیچیک بدون دیگری، ملاک ارزیابی باشد: «إنّ خیر من استأجرت القویّ الأمین» (قصص: ۲۶)؛ «قال اجعلنی علی خزائن الأرض إنّی حفیظ علیم» (یوسف: ۵۵). در بینش اقتصادی اسلام، «متعهد غیر متخصص» در ردیف «متعهد خائن» قرار میگیرد. امام صادق علیه السلام در این‌باره میفرمایند: «ما أبالی ائتمنت؛ خائنا أو مضیعا» (کلینی، ۱۳۶۲، ج۵: ۳۰۰) «برای من تفاوتی ندارد که به خائن امانت بسپارم، یا به کسی که [از امانت مراقبت نمیکند و آن را] تباه میسازد.».؛ از این‌رو آگاهی از دانش‌های هر زمان و افزایش تخصص، در کنار پاکی و تعهد، از وظایف دینی نیروی کار است، بهگونهای که تعهد او اقتضا می‌کند، از پذیرش کاری خودداری ورزد که تخصص و توان آن را ندارد.
- ۴٫ انضباط کاری: نظم و انضباط و مدیریت زمان، از مهمترین عوامل بهرهبرداری بهینه از سرمایهها است؛ از این‌رو، علاوه بر رعایت نظم (سیدرضی، ۱۳۵۹: ۱۶۷) شاخصههای انضباط در فعالیت‌های اقتصادی نیز مورد تأکید است. برخی از این شاخصهها عبارت است‌از: «تقسیم وقت» (قصص، ۷۳)، «تقسیم کار بر اساس توانمندی‌ها و تخصص افراد» (طباطبائی، ۱۳۹۷، ج۱۸: ۱۰۱)، «رعایت میانهروی در کار با پرهیز از سستی یا حرص و آزمندی» (کلینی، ۱۳۶۲، ج۵: ۸۱) و «رعایت میانهروی به هدف پاسداشت سلامت جسمی و روحی و رسیدگی به سایر وظایف».
برخی نتایج به دست آمده از کار اخلاق بنیان در سبک زندگی اسلامی
كار در نگاه دين، در گستره‌ی هستى جارى است و شخص با كارکرد با مجموعه عالم هستى و خالق آن هماهنگ مي‌شود. بنابراین، هر نوع كار حلال مطلوب است؛ اگرچه برخى از كارها و فعاليت‌هاى اقتصادى به جهت اهميت آن در متون دينى مورد ترغيب بيشتر قرار گرفته است. اولياى الهى به انواع كارها مثل كارگرى، خياطى، زرهبافى، صنعتگرى، تجارت، كشاورزى ميپرداختند و كار را فضيلت انسانى و عبادت الهى ميدانستند. بر این اساس اعتقادات اسلامى، ترغيبكنندهی فعاليت اقتصادى است و چون دنيا مزرعه آخرت و از بهترين اعمال صالح، كسب درآمد حلال است، با كار آخرت شخص و ارزش انسانى او تضمين مي‌شود (نیک فر، ۱۳۸۳: ۵۶-۵۵).
كار اقتصادى به علل گوناگون مورد رغبت مسلمان است. مواردی مانند: تأمين معاش، رفع احتياج اجتماع، عزت نفس، رشد عقلانى، سلامتجسم، زدودن چهره زشت فقر، گسترش اخلاق و نابودى مفاسد اجتماعى، حفظ دين و كسب ثواب آخرتى به همراه مطلوبيت كار، مؤمن را به كار ترغيب مي‌كند (معیدفر،۱۳۸۰: ۱۹). گسترش فرهنگ دينى درباره كار، زمينه تلاش همهجانبه افراد براى رشد اقتصادى را فراهم مي‌كند و افراد توجه جدى به نفس كار دارند تا نوع آن؛ بنابراين خواهند كوشيد بيكارى را به هر صورت از خود دور سازند و هر كار حلالى را عزيز داشته، به بيكارى ترجيح دهند. حاكميت فرهنگ دينى، اثر مثبت بر بهرهورى نيروى كار و كاهش هزينههاى اضافى مثل اسراف منابع و اتلاف وقت دارد و روابط انسانى در بازار كار را بهبود ميبخشد. كار اقتصادى پيوند دنيا و آخرت است و با آن ميتوان حسنه در دنيا و آخرت را كسب كرد (ولائی، ۱۳۷۸: ۱۱۲).
با توجه به اهمیت کسب‌وکار در قرآن و سنت پیامبر اکرم و ائمه اطهار علیهم السلام راهکارهای زیر برای اجرایی‌کردن ارتقاء فرهنگ کار و تلاش در جامعه‌ی امروز ایران و بلکه جوامع مسلمان و در نتیجه افزایش تولید، کارساز است:
– احياي فرهنگ غني كار، تلاش و همت: كار، تلاش و همت، همواره درميان ايرانيان از ايران باستان گرفته تا به حال از جايگاه ويژه و والايي برخوردار بوده است (ولائی، ۱۳۷۸: ۱۶۷-۱۶۶). بحث احياي فرهنگ كار به‌عنوان راهكار جدي با هدف به روزرساني و نهادينه‌سازي توأم با ترويج و بسط آموزههاي ناب فرهنگي در حال حاضر به معناي ناديده انگاشتن و خلاء حضور اين فرهنگ در بين جامعه فعلي نیست، بلكه تنها هدف از طرح بحث غنابخشي و استحكام و پرمغز کردن مطالب و محتواهاي نو ارائه شده به جامعه براي پذيرش و مقبوليت بيشتر در بين تمام لايه‌‌ها و سطوح فعلي جامعه ایران است. در ارائه بحث و تهيه مطالب هرچه از سابقه ديرينه و پيشينه دانش و اطلاعات گذشتگان و ادوار گذشته بهره‌گيري شود زمينه غناي فكري، قوام و بسط بيش از پيش آن فراهم‌تر و مقبوليت عام آن افزون‌تر خواهدشد (معیدفر،۱۳۸۰: ۱۴۴).
– هماهنگ‌‌سازي تمامي حوزههاي دخيل در امر عملياتي کردن كار: موضوع وحدت رويه در بين آحاد جامعه از اهميت زيادي برخوردار بوده و نبود توجه جدي به آن مي‌تواند آسيب‌‌هاي جدي به جامعه وارد کند. هماهنگي موجب تسريع و مضاعف‌شدن حركت و تلاش در مسير توسعه كشور شده و به همين دليل ايجاد وحدت رويه در حوزههاي سخت‌افزاری و نرم‌افزاری می‌تواند بسيار كارساز باشد (نیک‌فر، ۱۳۸۳: ۱۵۷-۱۵۶).
– ايجاد وحدت و همدلي بين تمام نيروهاي وفادار به انقلاب اسلامي حول محور رهبرمعظم انقلاب: اين امر در جلوگيري از بخشينگري در برنامه‌ريزي و اجرايي کردن موضوع بسيار حائز اهميت است. بحث فراهم‌سازي زمينه‌‌هاي ايجاد بستر فراگير براي کسب‌وکار، لازمه‌ی مشاركت فعالانه تمام سطوح مختلف جامعه از هر عقيده و نگرشي است و ضرورت دارد تمام آحاد جامعه را در اين موضوع درگير نماید و شايسته است كه وحدت و اخوت بين تمام نيروهاي وفادار به انقلاب و نظام حول محور رهبري ايجاد شود (عبادی،۱۳۷۰: ۱۹).
– برنامه‌ريزي جهت ايجاد انگيزه براي عموم جامعه: اتخاذ سازوكاري مناسب جهت ايجاد انگيزه براي عموم جامعه به ويژه براي كاركنان و اساتيد، روحانيان، دانشجويان، دانش‌آموزان و تمام فعالان و پژوهشگران عرصه فرهنگ و دانش در تمامي بخش‌‌هاي اقتصادي، سياسي، اجتماعي و فرهنگي در دو بُعد معنوی و مادی مفید است (میرمعزی، ۱۳۷۸: ۸۹-۸۸).
– ايجاد سامانه‌ی برنامه‌ريزي، هماهنگي، هدايت، كنترل و نظارت: با هدف دسترسي آسان‌تر مسيرهاي اهداف تعيين‌شده و هدف‌گذاري شده؛ ايجاد اين سامانه موجب خواهد شد تا از رهاشدگي موضوع خودداري شده و روند اجرايي كار به شکل منسجم، هماهنگ، كاناليزه شده و كارآمد پي‌گيري شود (سیدعباس زاده، ۱۳۷۴: ۹۸).
– شناسايي موانع احتمالي: اجراي هر برنامه و فعاليتي بیشتر با يكسري مشكلات و موانعي خواسته يا ناخواسته مواجه است. شناسايي دقيق و كارشناسي شده اين مشكلات احتمالي و چاره‌انديشي جدي براي آن توأم با ارايه راهكار و برخورد عقلاني و خردگرايي ضمن رفع موانع، موجب تسريع و سرعت بخشيدن به حركت تعيين شده در مسير توسعه نيز خواهد شد (ولایی، ۱۳۷۸: ۱۷۱).
– برنامه‌ريزي اصولي بر اساس عمليات‌‌هاي تدارك شده (كوتاه مدت، ميان مدت، بلند مدت): برنامه‌ريزي داراي دو ركن اساسي تعیین هدف و پیش بینی است. هدف و راهبرد، بر اساس مفاهیم دینی اعم از قرآن‌کریم، احادیث و سیره پیامبر اکرم و ائمه‌ی اطهار علیهم السلام و رهنمودهای رهبرمعظم انقلاب اسلامي به روشني مشخص شده است. اقدام بعدي انجام پيش‌بيني‌هاي لازم براي اجراي دقيق و شايسته موضوع است که براي اجراي مناسب و بهره‌گيري بهينه، نياز به برنامه‌ريزي مدون، اصولي و كارامد به‌صورت كوتاه مدت، ميان مدت و بلند مدت است (اباذری، ۱۳۸۱: ۷۸).
– بسط ارزش های اجتماعي و آموزههاي معنوي در بين تمام سطوح و طبقات اجتماعي جامعه: جامعه ایران ارزش‌‌مدار و هنجارهاي حاكم بر آن داراي نكات مثبت فراوان است. کسب‌وکار نیز از موضوع‌های ارزشي از ديرباز تا كنون بوده است. از راه‌هاي عملياتي کردن این موضوع مهم، تكيه و بهره‌گيري از اين ظرفيت بالا در سطح جامعه است كه اگر به درستي و نحو مطلوب از آن استفاده گردد، ميزان كارايي و كارآمدسازي در اجراي صحيح گرایش به کسب‌وکار، افزایش خواهد یافت (فاضلی، ۱۳۸۲: ۱۵۱).
– بهره‌گيري از آموزش‌‌هاي عمومي از طريق رسانههاي ارتباط جمعي: به‌كارگيري هدفمند رسانههاي ديداري و شنيداري و ارتباط جمعي به ویژه صداوسيما، در كنار آموزش‌‌هاي تخصصي مديران و متوليان ذيربط، از اهميت زيادي برخوردار است. همان‌گونه كه حضرت امام خميني رحمت الله علیه فرمودند، صداوسيما به مثابه دانشگاه عمومي است. پس بايسته است در این راستا، ضبط و پخش برنامه‌‌هايي هدفمند و تأثيرگذار جهت گسترش فرهنگ کسب‌وکار در بين تمام سطوح جامعه انجام گیرد كه از اين دانشگاه عمومي بهره‌مند شوند. (معیدفر، ۱۳۸۰: ۱۵۳).
– پايش مستمر، ارزشيابي و ارزش‌گذاري بر مجموعه فعاليت‌های انجام شده: بازكاوي و پايش مستمر و در صورت نياز، اصلاح و بازنگري فعاليت‌‌هاي تدارك شده برای ارتقاء فرهنگ کسب‌وکار، ضمن نظارت پايدار بر فعاليت‌‌هاي تدارك شده موجب ارتقاء سطح كارايي و افزايش توان مضاعف و جلوگيري از هدر رفتن زحمات كشيده شده در اين خصوص خواهد شد (سیدعباس زاده، ۱۳۷۴: ۱۱۲).
– تشكيل اتاق فكر، جلسات مشورتي براي تصميم‌گيري با هدف بهبود بخشي به روند اجرايي موضوع: بهره‌گيري خردمندانه از نظرهای كارشناسان، موجب كارايي بيشتر برنامهها و فعاليت‌‌هاي تدارك شده برای ارتقاء فرهنگ کسب‌وکار می‌شود (نیک فر، ۱۳۸۳: ۱۶۶).
– تعيين دقيق مسيرهاي دستيابي به نقاط هدف‌گذاري شده: اتخاذ سازوكاري هدفمند در تدوين لوايح، قوانين و آيين‌نامه‌‌هاي لازم برای تعيين ضوابط قانوني برنامه‌ريزي، طراحي و اجراي موضوع، از لوازم ريل‌گذاري و تعيين دقيق مسير برنامه‌ريزي شده است. از اشكالات و نواقصي كه معمولاً در اجرايي کردن برخي نظرها و دستورها در بين جامعه به‌ويژه در بين دستگاه‌‌هاي اجرايي كشور به وجود مي‌آيد، فقدان راهكار قانوني وآيين نامه‌‌هاي اداري است كه اين امر كندی را در مراحل اجرايي در پي دارد. به همين دليل چاره‌انديشي در اين باره، متضمن تحرك فعالانه دستگاه‌ها و اشخاص حقيقي و حقوقي مربوط است (فاضلی، ۱۳۸۲: ۱۵۴).
– بهره‌گيري از آيات و روايات و سخنان بزرگان و انديشمندان: استفاده از آيات الهي قرآن‌كريم؛ مانند فاذا فرغت فانصب (انشراح: ۷) «پس هنگامي كه از كار مهمي فارغ مي‌شوي به مهم ديگري بپرداز» و احاديث قدسي، روايات و احاديث پيامبر گرامي اسلام مانند: الكادّ لعياله كالمجاهد في سبيل الله «كار و تلاش براي خانواده مانند كسي است كه در راه خدا جهاد مي‌كند» و ائمه اطهار و سخنان بزرگان براي نهادينه‌سازي بحث کسب‌وکار در بين افراد جامعه، بسيار مؤثر خواهد بود؛ چراکه اطلاعات مهم بسياري در ارتباط با كار و تلاش وارد شده است و بهره‌گيري از آنها در جامعه‌اي که دين‌‌مدار بوده و از ميزان پذيرش والای اينگونه آموزهها در ميان مردم برخوردار است، مسئولان امر را به‌سوي دستيابي به اهداف تعيين شده رهنمون می‌کند و از سوی ديگر، اين آموزهها به فرهنگ‌سازي موضوعات فوق كمك شايان توجهي خواهد کرد (ولایی، ۱۳۷۸: ۱۷۸-۱۷۷).
– اولويت‌بندي براي طرح‌ها، برنامهها و پروژه‌هاي اجرايي: طرح‌ها و پروژه‌هايي كه امكان و ظرفيت لازم براي افزايش و رشد توليدات و فعاليت را بدون افزايش بودجه دارند، باید در اولويت قرار گیرند. یعنی با اولويت‌بندي برخي از طرح‌ها و پروژه‌ها به نحوی كه به ديگر طرح‌ها آسيب وارد نشود (نیک‌فر، ۱۳۸۳: ۱۶۷).
– بهره‌گيري حداكثري و مضاعف از پايگاه‌ها، مراكز و تشكل‌هاي فعال ديني: مساجد، حسينیه‌ها و هيأت مذهبي كه داراي مخاطبان زيادي بوده و از جايگاه ويژ‌ه‌اي در سطح جامعه برخورداراند، از پايگاه‌‌هايي هستند كه مي‌توانند نقش مهمي در ترويج و بسط کسب‌وکار را در جامعه به عهده گيرند كه اين امر نياز به برنامه‌ريزي مضاعف و جدي در این باره دارد (سادات، ۱۳۸۵: ۱۳۹).
– ايجاد نگاهي جامع و فراگير نسبت به موضوع کسب‌وکار: داشتن نگاهي فراگیر همراه با توسعه و گسترش اين موضوعات به تمام عرصه‌هاي اجتماعي، اقتصادي، سياسي و فرهنگي و پرهيز از بخشينگري و جزء‌انديشي در برنامه‌ريزي و طراحي امور براي اجراي مناسب آن، امري ضروري است. یعنی کسب وکار، تنها در امور خدماتي، اداري و اقتصادي خلاصه و محدود نگردد و اين تفكر در تمام حوزههاي اجتماعی به‌ویژه در عرصه‌‌هايي كه با قشر نوجوان و جوان سروكار دارند، مثل ميادين ورزشي، مراكز علمي و پژوهشي و… توسعه يابد (سیدعباس‌زاده، ۱۳۷۴: ۱۱۸).
– داشتن نگاهي واقع‌گرايانه و منطقي: داشتن برخوردي واقع‌گرايانه و پرهيز از برنامه‌ريزي و اجراي برنامه‌‌هاي احساسي، غيرمنطقي و معدودسازي آن به مباحث و كارهاي كم‌ارزش و سطحي از عنوان کسب‌وکار، بسیار مهم است. در صورت جدي نگرفتن اين مهم، آسيب‌‌هاي جدي به اصل موضوع و اهداف مهم ترسيم شده وارد خواهد شد (معیدفر، ۱۳۸۰: ۱۵۵).
– ارايه الگوها و مستندات: ارايه الگو و مستندات قابل ارايه اعم از توليدات، برون‌داد و خروجي‌ها در زمينه‌‌هاي مختلف (فرهنگي، اقتصادي، اجتماعي و…) كه در سنوات گذشته حاصل و نتيجه کسب‌وکار اشخاص حقيقي و حقوقي، بوده است. بايد توجه داشت كه طرح مباحث یکسره توصيفي و انتزاعي و نبود ارايه الگوي عملي از تأثيرگذاري زيادي برخوردار نبوده و برخي مواقع موجب جدي نگرفتن موضوع در سطح جامعه خواهد شد (سیدعباس‌زاده، ۱۳۷۴: ۱۲۱). همچنين معرفي تعدادي از افراد نخبه ساعي و موفق در انواع کسب‌وکار كه در زمينه‌ها و عرصه‌هاي مختلف، داراي موفقيت بوده و موفقيت آنها نيز حاصل تلاش و كارشان بوده مهم است؛ چراکه مي‌تواند در انتقال تجربه و الگوسازي عملي براي جامعه و نيز استفاده‌ی بهينه از زمان در انجام اين مهم، پر فايده باشد. این کار با مصاحبه مستقيم با اين افراد و نشان دادن آثار آنان و پخش آن در رسانه‌‌ها به‌ویژه صداوسيما، قابل اجرا است (معیدفر، ۱۳۸۰: ۱۵۷).
– بهره‌گيري از فضاي مجازي: استفاده از فضاي مجازي مي‌تواند حوزه‌ی فعاليت و ميدان عمليات اين پيام را بسيار گسترده‌تر کند. امروزه نقش شبكه اينترنت و فضاي مجازي در ايجاد محيطي فراگير براي بسط انديشه و موضوعات هدفمند بر كسي پوشيده نيست. به‌ویژه اينكه غالب بهره‌مندان اين فضا را نيز جوانان و نوجوانان تشكيل مي‌دهند. به همين دليل خلاء حضور جدي در اين فضا و عدم طرح موضوع در آن مي‌تواند، در دستيابي به اهداف متصور شده اختلال ایجاد کند (نیک‌فر، ۱۳۸۳: ۱۷۱).
– فضاسازي تبليغاتي در محيط شهري، اماكن و ميادين عمومي و خدماتي: استفاده از محيط‌‌هاي تبليغي سطح شهرها (ميادين، چهارراه‌‌ها، نقاط پر رفت‌وآمد، خيابان‌هاي اصلي) اماكن عمومي، وسايل حمل‌ونقل عمومي مثل ايستگاه‌هاي متر، قطارهاي شهري، اتوبوس شهري، تاكسي و نيز تبليغات جهت‌دار در ميادين ورزشي، ترمينال‌‌هاي مسافربري، بوستان‌ها و پارك‌ها، مجتمع‌هاي فرهنگي و تجاري و اقتصادي و خدماتي و… در ترويج فرهنگ کسب‌وکار تأثيرگذار بوده و شايسته است از اين فضاهاي تبليغي به نحو احسن و مطلوب بهره‌گيري شود (فاضلی، ۱۳۸۲: ۱۵۸).
فهرست منابع
- قرآن کریم
- اباذري، يوسف (۱۳۸۱) از طبقه تا سبك زندگي، نامه علوم اجتماعي، شماره۲۰، تهران، ۷۸-۶۱٫
- استاجي، زهرا (۱۳۸۵) بررسي سبك زندگي در ساكنين شهر سبزوار، مجله دانشكده علوم پزشكي و خدمات بهداشتي درماني سبزوار، دوره ۱۳، شماره ۳، سبزوار، ۱۲۳-۱۰۹٫
- بختیاری، صادق (۱۳۷۷) مفهوم وجدان کاری و برخی عوامل مؤثر بر آن، مدیریت دولتی، شماره ۴۱-۴۲، تهران، ۱۹-۷٫
- بخشي، علي‌اكبر (۱۳۷۵) خودشناسي درون‌مايه وجدان كاري، مجله معرفت، شماره ۱۷، قم، ۹۸-۸۱٫
- بيرو، الن (۱۳۸۰) فرهنگ علوم اجتماعي، باقر ساروخاني، تهران، انتشارات كيهان.
- جزری، ابوالحسن علی بن محمد (۱۹۷۰) اسدالغابة فی معرفة الصحابه، بیروت، دارالشعب.
- حرّالعاملی، محمدبنالحسن (۱۳۸۳ق) وسائلالشیعة الی تحصیل مسائلالشریعه، تهران، مکتبةالاسلامیة.
- حکیمی، محمدرضا (۱۴۰۸ق) الحیاة، تهران، نشر الثقافةالإسلامیة.
- خمینی، سیدروحاللَّه (۱۳۷۹) صحیفه‌ی نور، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی (ره).
- راغب اصفهانى، محمد (۱۳۸۳ق) المفردات فى الفاظ القرآن، قم، اسماعيليان.
- رجب‌زاده، احمد (۱۳۸۳) ارزش‌ها و ضعف وجدان کاری در ایران، نامه پژوهش، شماره۵ ، تهران، ۱۴۱-۱۲۹٫
- رضائيان، على (۱۳۷۵) معماى مديريت، دانش مديريت، شماره ۳۱و ۳۲، تهران، ۹۳-۸۱٫
- رضائیان، علی (۱۳۸۷) مبانی رفتار سازمانی، تهران، سمت.
- رضی، ابوالحسن (۱۳۹۵ق) نهجالبلاغه، «صبحی الصالح»، قم، انتشارات هجرت.
- سادات، محمدعلی (۱۳۸۵) اخلاق اسلامی، تهران، سمت.
- سیدعباس‌زاده، میرمحمد (۱۳۷۴) وجدان کار: رهیافت عملی و کاربردی، ارومیه، آرشیا.
- صدر، السیدمحمدباقر (۱۳۹۱ق) الاسلام یقودالحیاة، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات.
- طباطبائى، سیدمحمدحسین (۱۳۹۷ق) الميزان، تهران، دارالكتب الاسلاميه.
- ـــــــــــــــ (۱۴۱۷ق) الرسائل التوحیدیه، قم، مؤسسةالنشرالاسلامی.
- طریحی، فخرالدین (۱۴۱۴ق) مجمع البحرین، به کوشش احمد حسینی، قم، بنیاد بعثت.
- عبادی، جعفر (۱۳۷۰) مباحثی در اقتصاد خرد، چاپ اوّل، تهران، سمت.
- فاضلي، محمد (۱۳۸۲) مصرف و سبك زندگي، تهران، نشر صبح صادق.
- کلینی، محمد بن یعقوب (۱۳۶۲) الکافی، تصحیح علیاکبر غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیة.
- گيدنز، آنتوني (۱۳۸۲) تجدد و تشخص، ترجمه ناصر موفقيان، تهران، نشر ني.
- مجلسی، محمدباقر (۱۳۷۴) بحارالانوار، تهران، مکتبةالاسلامیة.
- محمّدى رىشهرى محمّد (۱۴۱۶ق) ميزان الحكمه، قم، دارالحديث.
- مصباح یزدی، محمدتقی (۱۳۸۸) پیش‌نیازهای مدیریت اسلامی، قم، موسسه امام خمینی(ره).
- مطهری، مرتضی (۱۳۸۴) سیری در نهج البلاغه، تهران، انتشارات صدرا.
- ـــــــــــــــ (۱۳۸۹) بیست گفتار، تهران، انتشارات صدرا.
- معیدفر، سعید (۱۳۸۰) بررسی میزان اخلاق کار و عوامل فردی و اجتماعی مؤثر بر آن، تهران، نشر دوران.
- معین، محمد (۱۳۸۱) فرهنگ فارسی معین (یک جلدی)، تهران، نشر معین.
- ممتاز، فريده (۱۳۸۳) معرفي طبقه از ديدگاه بورديو، پژوهش‌نامه علوم انساني، شماره ۴۲ – ۴۱، تهران، ۹۸-۷۷٫
- منطقي، محسن (۱۳۷۵) گامي به سوي نهادينه كردن وجدان كاري در سازمان‌ها، مجله معرفت، شماره ۱۷ ، قم، ۱۳-۵٫
- میر معزّی، سید حسین (۱۳۷۸) نظام اقتصادی اسلام (اهداف و انگیزه‌ها)، تهران، مؤسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر.
- نادری، علی(۱۳۷۵) درآمدی بر ارتقای وجدان کاری، مدیریت دولتی، شماره ۳۵، تهران، ۱۲-۱٫
- نوری، میرزا حسین (۱۴۰۷ق) مستدرکالوسایل و مستنبط المسائل، قم، مؤسسة آلالبیت.
- نیک‌فر، مختار (۱۳۸۳) کار در زندگی فردی و اجتماعی از دیدگاه قرآن، قم، مرکز پژوهش‌های اسلامی صداوسیما.
- هادوی‌نیا، علی‌اصغر (۱۳۸۹) معنویت و اقتصاد، تهران، موسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر.
- الوانی، سید مهدی (۱۳۸۴) مدیریت عمومی، تهران، نشر نی.
- ولایی، عیسی (۱۳۷۸) کار در منابع اسلامی، تهران، مؤسسه کار و تأمین‌اجتماعی.
ثبت دیدگاه