حدیث روز
امام علی (علیه السلام) می فرماید : هر کس از خود بدگویی و انتقاد کند٬ خود را اصلاح کرده و هر کس خودستایی نماید٬ پس به تحقیق خویش را تباه نموده است.

جمعه, ۲۰ مهر , ۱۴۰۳ 8 ربيع ثاني 1446 Friday, 11 October , 2024 ساعت تعداد کل نوشته ها : 469 تعداد نوشته های امروز : 0 تعداد اعضا : 11 تعداد دیدگاهها : 2×
توحید ذاتی و عددی در نهج البلاغه(صدیقه مدملی)
۱۰ شهریور ۱۴۰۰ - ۱۷:۵۴
شناسه : 1131
33

توحید ذاتی در ابتدا به تبیین توحيد ذاتي به طور مختصر پرداخته مي‌شود: توحيد ذاتي: شناختن ذات حق به وحدت و يگانگي است و در چند فراز معنايي تبیین مي‌شود: الف) توحيد در وجوب وجود بالذّات؛ يعني هيچ موجودي جز ذات مقدّس الهي، واجب الوجود بالذّات نيست. از نظر علّامه طباطبایی(رحمة الله عليه) چون وجود […]

ارسال توسط :
پ
پ

توحید ذاتی

در ابتدا به تبیین توحيد ذاتي به طور مختصر پرداخته مي‌شود:

توحيد ذاتي: شناختن ذات حق به وحدت و يگانگي است و در چند فراز معنايي تبیین مي‌شود:

الف) توحيد در وجوب وجود بالذّات؛ يعني هيچ موجودي جز ذات مقدّس الهي، واجب الوجود بالذّات نيست. از نظر علّامه طباطبایی(رحمة الله عليه) چون وجود واجب عین هویّتش است پس واجب دیگری غیر از ذات مقدّس الهي وجود ندارد. [۱]

ب) توحید به معنای نفی مماثل، مجانس، مشابه، مساوی و . . . از وجود واجب متعال. بنابر نظر علّامه طباطبایی(رحمة الله عليه) چون حقیقت واجب بالذّات حقّه‌ی محضه است، معنایی از معانی یا مفهومی از مفاهیم مانند ماهیّات یا آنچه به ماهیّات برمي‌گردد از جمله مماثل، مجانس، مشابه، مساوی، مطابق، محاذی و مناسب با واجب الوجود مشارکت ندارند. [۲] این همان توحید حقّه‌ی خدای سبحان است و به این معناست که شیءای از تمام جهات متّصف به صفات وحدت باشد و هیچ گونه کثرتی در آن نباشد، در این صورت وحدتش حقیقی است.[۳]  

ج) توحيد به معناي صرافت، بساطت و عدم تركيب خداوند؛[۴] ترکيب به حسب استقراء، داراي هشت نوع است، لذا توحيد ذاتي در اين فراز، به معناي نفي موارد هشت‌گانه‌ي ترکيب است که عبارتند از: ترکيب شيميايي؛ ۲٫ ترکيب از مادّه و صورت خارجي؛ ‌۳٫ ترکيب از جنس و فصل که به اجزاي ماهوي يا اجزاي حدّي حملي هم معروف‌اند؛ ۴٫ ترکيب از مادّه و صورت ذهني؛ ۵٫ ترکيب از اجزاي مقداري که به اجزاي بالقوّه يا اجزاي فرضي هم مشهورند؛ ۶٫ ترکيب از وجود و ماهيّت؛ ۷٫ ترکيب از وجود و عدم که از آنها با تعبير وجدان و فقدان، ايجاب و سلب، و اثبات و نفي هم ياد مي‌کنند؛ ۸٫ ترکيب از جوهر و عرض.[۵]

گاهي نفي کثرت دروني يا نفي ترکيب را «توحيد احدي» و نفي ترکيب بيروني را «توحيد واحدي» مي‌نامند.[۶]

این رو، معانی دیگر توحید اعم از توحید عددی و توحید نوعی درباره خداوند درست نیست.

۱ـ ۴ـ ۲ـ توحید ذاتی از نظر امام علی(علیه السلام)

 از دیدگاه حضرت علی(علیه السلام) نیز توحید ذاتی نفی شریک، شبیه و جزء از ذات خداست. چنانچه

در روایتی ارزشمند، بعد از تبیین اقسام واحد، وحدت ذات را روشن می­نمایند:

در جنگ جمل، مردی اعرابی از امام علی(علیه السلام) پرسید: «آیا خداوند واحد است؟» اصحاب بر او تاختند و گفتند: «اکنون چه جای این پرسش است که علی در حال جنگ است؟ !»

امام علی(علیه السلام) علیه السلام فرمود: «بگذارید بپرسد که جنگ ما نیز بر سر همین است.» آن گاه فرمود:

یا اعرابی ان القول فی ان الله واحد علی اربعة اقسام: فوجهان منها لا یجوزان علی الله عزوجل، و وجهان یثبتان فیه، فاما اللذان لا یجوزان علیه، فقول القائل: واحد یقصد به باب الاعداد، فهذا ما لا یجوز، لان ما لا ثانی له لا یدخل فی باب الاعداد، اما تری انه کفر من قال: ثالث ثلثة و قول القائل: هو واحد من الناس، یرید به النوع من الجنس، فهذا ما لا یجوز علیه لانه تشبیه، و جل ربنا عن ذلک و تعالی . و اما الوجهان اللذان یثبتان فیه فقول القائل هو واحد لیس له فی الاشیاء شبه، کذلک ربنا و قول القائل انه عزوجل احدی المعنی، یعنی به انه لا ینقسم فی وجود و لا عقل و لا وهم کذلک ربنا عز و جل.[۷]

بنا بر این روایت، واحد چهار معنا دارد: واحد عددی، واحد نوعی، واحد به معنای موجود بی­نظیر و واحد به معنای موجود تجزیه­ناپذیر. دو معنای اول، درباره­ی خداوند مردود و دو معنای دیگر معنای توحید ذاتی است.

۱ـ ۴ـ ۳ـ توحید عددی

«واحد عددی» واحدی است که تکثر و تعددپذیر است، هرچند این کثرات با یکدیگر مجانس نباشند. برای موجودی عدد «یک» به کار می­رود که قابلیت«دو» ،«سه » و . . . شدن را نیز دارا باشد. این نوع واحد برای خداوند متعال به کار نمی­رود; زیرا ذات مقدس حضرت حق تعددبردار نیست سخن کفرآمیز نصارا که می گویند: «ان الله ثالث ثلاثة »[۸]در حقیقت به معنای اعتقاد به عددی بودن و احدیت خدا است که رد می­شود.

تعبیرهای دیگری نیز در نهج البلاغه برای رد کردن وحدت عددی برای خدای سبحان قابل اشاره است:

«واحد لا بعدد؛ یگانه است نه به شماره»[۹]؛ «الاحد بلا تاویل عدد؛ یگانه است نه به معنای شماره» [۱۰]

«واحد لا من عدد؛ یگانه است نه به شماره»[۱۱].

توحید نوعی

مراد از واحد نوعی، واحدی است که تعدد بردار است همچنین  افراد این واحد با یکدیگر مجانس هستند.  در حقیقت«نوع» برای افراد مشابه و مجانس به کار می­رود;[۱۲] چنانچه بر همین اساس در عبارت «لیس هذا من نوع ذاک»، منظور نفی مشابهت و هم­جنسی است. [۱۳] همچنین عبارت «واحد من الناس» حاکی از  این است که آن شخص، یکی از افراد مشابه و هم­جنس مردم است. بنابراین، در وحدت نوعی تعدد و تشابه هست. بر این اساس وحدت خدا وحدت نوعی نیست، زیرا لازمه­ی آن تشابه خدا با دیگر موجودات است. چنانچه ائمه­ی اطهار(علیهم السلام) بر عدم مشابهت خدای سبحان اشاره نموده­اند:«لا کالاشیاء».[۱۴]

توحید به معنای  بی­شبیه­بودن

معنای دیگر وحدت که در عبارت مذکور از امام علی( علیه السلام)  آمده است واحد به معنای بی­شبیه بودن می­باشد:« واحد لیس له فی الاشیاء شبیه»،که ظاهر عبارت دلالت دارد بر اینکه این مفهوم وحدت برای خدای سبحان کاربرد دارد.

توحید به معنای تجزیه­ناپذیری   

مفهوم دیگر وحدت، نفی هر گونه تجزیه و تقسیم از ذات اقدس الهی است: یعنی هرگونه تقسیم(اعم از تقسیم خارجی، تقسیم عقلی و تقسیم وهمی )[۱۵] درباره­ی خداوند منتفی است:«و لا تناله التجزئة و التبعیض; جزء جزء شدن و پاره پاره گشتن در او راه ندارد».[۱۶] در این عبارت تجزیه از خدای سبحان نفی شده است. همچنین عبارت دیگری که به این معنا اشاره دارد عبارت است از:«لا یوصف بشی من الاجزا و لا بالجوارح والاعضاء، و لا بعرض و لا بالغیریة و الابعاض; نه جزئی دارد که به آن وصفش کنند و نه جوارح دارد و نه اعضا و عرض و نه توانند بدین وصفش کنند که بگویند غیر از دیگران است و بعض بعض است .»[۱۷]

لذا ترکیب در ذات خدای تعالی به هیچ­وجه راه ندارد و او تجزیه و تحلیل­پذیر نیست و فاعلیت حق متعال، فاعلیت ارادی و خلقت او از لامن شئ است نه این که خلقت به صدور و فیضان باشد و وجودات همه­ی موجودات هم­سنخ وجودی خدای تعالی و بلکه عین وجود او باشند.[۱۸]

در وصیت امام علی(عليه السلام) به امام حسن مجتبى(عليه السلام) بر توحید ذاتی تأکید شده است:[۱۹]

«و اعلم يا بنى انه لو كان لربك شريك لا تتك رسله و لرايت اثار ملكه و سلطانه و لعرفت افعاله و صفاته و لكنه اله واحد كما وصف نفسه لا يضاده فى ملكه احد و لا يزول ابدا و لم يزل..»و [۲۰]
براهين عقلی متعددی از این عبارت به دست می­آید که از جمله موارد زیر قابل اشاره است:

برهان نخست که از عبارت مذکور  قابل برداشت است، عبارت است از: اگر ذات اله حكيم متعدد باشد و شريك و ثانى و تالى در وجود با او فرض شود حق تعدد اله حكيم خواهد بود و  بر هر يك از آنها بعث رسل براى دعوت به شرك و تعدد اله كه على هذا الفرض حق است، واجب است ولی چون  تالی باطل است، مقدم نیز باطل می­گردد. در حقیقت از عدم معلول و اينكه پيغمبرى كه دعوت به شرك كند نيامده است،عدم علت كه وجود شريك باشد دانسته می­شود و باطل بودن شرك و حق بودن توحيد ثابت مى­شود.

در برهان دیگری که از عبارت مذکور به دست می­آید نیز توحید ذاتی اثبات می­گردد، چنانچه اگر براى خداوند متعال كه رب ما و همه­ی ماسوى است شريكى باشد، اين شريك هم مثل او قادر و حكيم و داراى صفات كمال و اسماء الحسنى است.بر شريك حكيم نیز واجب است که براى رفع جهل و راهنمايى عباد بعث انبيا نمايد و اگر چنین نکند، يا حكيم و هادى نیست يا عاجز است.در این قضیه نیز تالی باطل است یعنی بعثی صورت نگرفته است و لذا مقدم نیز باطل خواهد بود و لذا شریک باری وجود ندارد.

برخی مستشکلین ممکن است که قائل شوند به این امر که بر فرض قبول یکی بودن فاعل و خالق این عالم، احتمال اینکه عالم ديگر و خالق ديگر نيز باشد توسط این دلیل نفی نمی­گردد. در جواب لازم است بیان شود كه موضوع اثبات وحدت خالق اين عالم نیست بلکه وحدت خالق به صورت مطلق مراد است، در حقیقت هر عالم دیگری هم در نظر گرفته شود مخلوق همین خداست.

در برهان دیگر که برای اثبات وحدت خالق مبتنی بر عبارت مذکور قابل استناد است این است که برای اثبات وجود شریک باری نیاز به برهان است و بدون اقامه­ی برهان، ادعایی صرف خواهد بود از عدم اقامه­ی برهان و عدم وجود آثاری مانند ارسال رسل که دال بر وجود شریک باشند، عدم شریک دریافته می­شود. به عبارت ديگر از عدم معلول پى به عدم علت برده می­شود. در حقیقت اساس رسالت و نبوت وحدانيت و دعوت به توحيد است و علاوه بر آنكه بر وجود شريك بارى دلالت ندارند با كمال تاكيد و صراحت آن را نفى مى­كنند و آثار و افعال و مخلوقات اگر بر وحدت دلالت نکنند به طریق اولی بر شرکت نیز دلالتی ندارند.

در برهان دیگری که از عبارت دریافته می­شود عدم ارسال نبی از جانب شريك باری بر جهل و عدم حكمت و بخل يا عجز او دلالت دارد معلوم مى شود. در حقیقت هر یک از این عدمها مساوق با عدم شريك بارى و دليل بر عدم وجود اوست چون ارسال رسل و بعث انبيا يكى از افعال الهى است كه بر حسب حكمت و علم و قدرت و رحمانيت و رحيميت و صفات ديگر صدور آن واجب است لذا از عدم آن پى به عدم اين صفات و از عدم آن صفات پى به عدم موصوف آن برده می­شود. همچنین ارسال رسولان توسط شریک و در نتیجه عدم لزوم ارسال نبی توسط شریک دیگر استقلال هر کدام از آنها را مخدوش نموده و نیز عجز یکی از آنها را ثابت می­نماید. همچنین اشکالاتی چون ترجیح بلا مرجح در صورت  ارسال  رسل از جانب یکی از آنها پیش می­آید و همچنین این سؤال ایجاد می­گردد که چه چیز ارسال رسول توسط یکی را باعث شده است.

 در برهان دیگر از عدم وجود آثار شریک باری اعدم وجودش ثابت مى­شود. آثار صنع الهی را نیز نمی­توان به شریک نسبت داد و آثار  تعدد صانع را ثابت نمی­کنند.

بر اساس برهان دیگر ثابت می­شود که عدم شناخت نسبت به صفات و افعال شریک باری دلیلی بر عدم وجودش است، شناختن صفات به واسطه­ی ذات باری نیز تعدد موصوف به این صفات را ثابت نمی­کند.

بر اساس براهین مذکوربه دست می­آید که برهانی بر وجود شريك بارى و طرف نقيض توحيد ذاتى وجود ندارد همچنانکه امتناع شریک باری را نیز برخی از براهین ثابت نمود. به عبارت دیگر شريك بارى به فرض وجود ممكن­الوجود نيست بلکه به دلیل شراکت با باری تعالی واجب­الوجود است، و با اثبات عدم وجودش امتناع وجود آن معلوم مى­گردد و لذا توحيد ذاتى واقع و حق خواهد بود.

چنانچه در تعریف ذاتی ذکر شد، توحید ذاتی به معنای توحید واحدی و توحید احدی است یعنی هم ذات یکی است و هم اینکه درون ذات ترکیبی وجود ندارد. بخش نخست از سخنان امام علی(علیه السلام) بر تأیید توحید احدی دلالت می­نمود چنانچه در بخش اخیر و بررسی وصیت آن حضرت توحید واحدی نتیجه گرفته می­شود.

در عبارات دیگری از نهج البلاغه نیز ­شبيه و نظير نداشتن خدای سبحان به دست می­آید:« كل شى ء خاشع له و كل شى­ء قائم به، غنى كل فقير و عز كل ذليل و قوه كل ضعيف و مفزع كل ملهوف، من تكلم سمع نطقه و من سكت علم سره و من عاش فعليه رزقه و من مات فاليه منقلبه» [۲۱]

«هر چيزى براى او فروتن و خاضع است و هر چيزى به او برپاست، بى­نيازى و توانگرى هر فقير و نيازمند است و عزت هر ذليل و قوت هر ضعيف و پناهگاه هر مضطر اندوهگين است هر كس سخن بگويد سخنش را مى­شنود و هر كس ساكت گردد از سر و رازش آگاه است و هر كس زندگانى نمايد روزيش بر او و هر كس بميرد بازگشتش به سوى اوست». بر اساس این عبارت همه چیز برای خدا خاضع است و شریک باری در صورتی که شیء باشد، خاشع است و لذا شریک نیست و اگر شیئیتی ندارد که عدم است و مطلوب که عدم وجود شریک است تأیید می­گردد.[۲۲]


[۱]. محمدحسین طباطبایی،نهاية الحکمة، ، تصحيح و تعليقه‌ي غلامرضا فياضي، قم، انتشارات مؤسّسه‌ي امام خميني(ره)، ‌بي‌تا.ص ۲۷۸٫

[۲]. همان، ص ۲۸۳٫

[۳]. ر. ک: محمد حسین طباطبایی، رسائل توحیدی، صص ۳۲ تا ۳۳٫

[۴]. محمدحسین طباطبایی، نهایه­الحکمه، صص  275 تا ۲۷۸٫

[۵]. ر. ک: عبدالله جوادی آملی،رحيق مختوم،‌ قم، اسراء، بی­تا، ج ۱۰، صص ۳۲۲ ،۳۲۳٫

[۶]. ر. ک:جعفر سبحانی، الإلهيات على هدى الكتاب و السنة و العقل،بیروت، الدار الاسلامية للطباعة والنشر والتوزيع،۱۹۸۹، ج‏۲، ص۱۲٫

[۷] .  شیخ صدوق، همان، ص ۸۳، ح ۳ .

[۸]. مائده(۵) ، آیه ۷۳٫

[۹] سیدرضی،همان، خ ۱۸۰ .

[۱۰] سیدرضی،همان،  خ ۱۴۸ .

[۱۱] .  شیخ صدوق،همان،ص ۷۰ ،ح ۲۶ .

[۱۲].   ابن فارس، معجم مقاييس اللغة، قم، مکتب الاعلام الاسلامي، ۱۴۰۴، ج ۵، ص ۲۷۰ .

[۱۳].   ابن فارس، همان، ج ۵، ص ۳۷۰ .

[۱۴]. شیخ کليني، اصول کافي،قم، دارالحدیث،بی­تا، ج ۱،

[۱۵] تقسيم خارجى مانند تقسيم انسان به بدن و روح . تقسيم عقلى مانند تقسيم انسان به حيوان و ناطق . و تقسيم وهمى مانند تقسيم انسان به دو نصف .

[۱۶] سیدرضی،همان، خ۸۱ .

[۱۷] سیدرضی،همان،  خ ۱۷۹ .

[۱۸] سید جعفر سیدان، قبسات، ش ۱۹، ۸۰،

[۱۹].  سیدرضی،همان، نامه­ى ۳۱، ص ۹۰۶٫

[۲۰]. همان، ص ۹۱۸٫

[۲۱].  ،همان، خ ۱۰۸ ص ۳۲۶

[۲۲][۲۲].لطف الله صافی گلپایگانی،ادله توحيد ذاتى در نهج البلاغه، قم، مركز چاپ و نشر دفتر تبليغات اسلامى حوزه، بی­تا، ص ۲۰۷ تا ۲۱۳٫

ثبت دیدگاه

  • دیدگاه های ارسال شده توسط شما، پس از تایید توسط تیم مدیریت در وب منتشر خواهد شد.
  • پیام هایی که حاوی تهمت یا افترا باشد منتشر نخواهد شد.
  • پیام هایی که به غیر از زبان فارسی یا غیر مرتبط باشد منتشر نخواهد شد.