افعال گفتاری (۲)

بعد گفتاری

در هر جمله چیزی وجود دارد که آستین آن را بعد گفتاری می نامد و بدان معناست که جمله باید کاربرد مجاز واژه ها در یک زبان باشد و باید معنای قابل تشخیصی داشته باشد. به دیگر سخن جمله باید معنا داشته باشد. ثانیا جملات با « نیروی » خاصی بیان می شوند یعنی ما در حین بیان چیزی، کار انجام می دهیم. ما صرفا سخن نمی گوییم بلکه چیزی می پرسیم یا پاسخ سوالی را می دهیم، اطلاعات یا اخطاری می دهیم، رایی را اعلام می داریم، قرار ملاقاتی می گذاریم، توصیف هایی فراهم می کنیم و نظایر آن. آستین این عمل را عمل « ضمن گفتاری » می نامد زیرا این عمل را اغلب می توان با آنچه در گفتن مطلبی انجام می دهیم یکسان دانست.

سرانجام گاهی با بیان جملات کارهایی انجام می دهیم. ممکن است به فردی هشدار دهیم ( یک عمل ضمن گفتاری ) و آن فرد هم ممکن است هشدار ما را بپذیرد یا نپذیرد، از سوی دیگر ممکن است شخصی را قانع کنیم تا با یک اخطار بگریزد و ناپدید شود. در هر حال ما می توانیم میان آنچه در حین گفتن چیزی انجام می پذیرد و آنچه به واسطه گفتن چیزی انجام می پذیرد تمایز قائل شویم. از آنجا که تاثیر این عنصر سوم اشاره به چیزی دارد که به وسیله گفتن چیزی انجام می دهیم آستین آن را عمل « از طریق گفتاری» لقب داد. هر جمله ای شامل اثرات گفتاری و ضمن گفتاری است که کما بیش قراردادی و در نتیجه قابل پیش بینی اند در حالی که اثرِ « از طریق گفتاری » غیر قابل گفتاری، غیر قابل پیش بینی و غیر قراردادی است[۱۲].

آستین با بازگشت به بحث تفکیک جملات حاکوی ( اِخباری) از کنشی در نهایت نتیجه می گیرد که هر دو، شکل هایی از کنش های ضمن گفتاری اند؛ یعنی بیان واقعیت در واقع کنشی گفتاری است و همانند جمله ای کنشی است[۱۳].

شرایط کنش‌گفتاری مطلوب

آستین به دنبال نظریه کنش گفتاری، درصدد بررسی شرایط لازم برای کنش‌های گفتاری مناسب برآمد. او بررسی کرد که چه شرایطی مورد نیاز است تا همه آن‌چه را که برای تحقّق کنش گفتاری خاصّی لازم است، فراهم شود.

شرایط لازم برای کنش گفتاری مطلوب را در امور ذیل می‌توان خلاصه کرد[۱۴]:

۱) پیش شرط‌ها: گوینده و شنونده باید دارای زبان مشترک، و عاری از موانع ارتباط و مفاهمه باشند.

۲) شرایط اوّلیّه: گوینده باید جمله‌هایی را به زبان عادی و مشترک میان آن دو که روش قراردادی برای انجام این نوع کنش گفتاری است، بیان کند.

۳) شرایط بازنمایی یا وصفی: جمله باید حامل رابط‌هایی درباره چگونگی اوضاع مناسب با آن نوع کنش گفتاری باشد.

۴) شرایط نفسانی یا روان‌شناختی: گوینده باید قصد کند که آن کنش گفتاری را به واسطه جمله انجام دهد و حالات روانی مناسب آن را نیز داشته باشد. شنونده باید فرض کند که گوینده، قصدها و نتایج مناسب را دارد. ادراک این شرایط هنگامی جالب توجّه می‌شوند که ملاحظه کنیم تحقّق مناسب این شرایط از یک نوع کنش گفتاری به کنش گفتاری دیگر چگونه متفاوت است. در این‌جا مثال بسیار ساده‌ای را مطرح می‌کنیم. من از دانش‌آموزی در کلاس می‌خواهم که «لطفا در را ببند» برای مطلوب بودن این کنش گفتاری، شرایط ذیل لازم است:

· پیش شرط‌ها: دانش‌آموز باید انگلیسی بفهمد و قادر باشد سخن مرا بشنود.

· شرایط اوّلیّه: جمله «لطفا در را ببند»، باید روش قراردادی از درخواست در زبان تلقّی شود.

· شرایط حاکی: باید دری وجود داشته و باز باشد و دانش‌آموز هم بتواند آن را ببندد.

· شرایط نفسانی: من باید بخواهم که در بسته شود و قصد کنم که دانش‌آموز، جمله مرا درخواست تلقّی کند. دانش‌آموز باید به واسطه فهم این گفتار، قصد مرا بفهمد.

در پایان ذکر این نکته ضروری است که نظریه افعال گفتاری نتایج و پیامدهای چندی در حوزه فلسفه زبان و نیز فلسفه دین در مباحث مربوط به وحی و تجربه دینی دارد که می توان آنها را در منابع یاد شده در پاورقی متن حاضر پی گرفت.

منابع :

[۱]. سرل، جان ، افعال گفتاری، ترجمه علی عبداللهی، قم ، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۵ ، ص ۲۹-۲۸٫

[۲]. استیور، دان، فلسفه زبان دینی، ترجمه ابوالفضل ساجدی، قم: ادیان، چاپ اول، ۱۳۸۴، ص ۱۶۷٫

[۳]. فلسفه زبان دینی، ص ۱۶۸٫

[۴]. افعال گفتاری، ص ۲۹٫ ونیز نگاه کنید به: سلیمی نوه، اصغر، «گفتمان در اندیشه فوکو» کیهان فرهنگی، شماره ۲۱۹، دی ماه ۱۳۸۳، ص ۵۵-۵۰ ؛ ساجدی، ابوالفضل، « نظریه کنش گفتاری جان آستین و فهم زبان قرآن»، قبسات، شماره ۲۵، پاییز ۱۳۸۱ ، ص ۱۲۳-۱۲۲٫

[۵]. افعال گفتاری، ص ۳۰-۲۹٫

[۶] . همان، ص ۳۱٫

[۷] . همان، ص ۳۲٫

[۸]. همان.

[۹]. پایا، علی، فلسفه تحلیلی؛ مسائل و چشم اندازها، تهران: طرح نو، چاپ دوم، ۱۳۸۳، ص ۴۴۰؛ قائمی نیا، علیرضا، وحی و افعال گفتاری، قم: زلال کوثر، چاپ اول، ۱۳۸۱، ص۷۰-۶۹؛ افعال گفتاری، ص ۳۲٫

[۱۰]. وحی و افعال گفتاری، ص۷۰؛ افعال گفتاری، ص ۳۳٫

[۱۱] . همان، ص ۳۳؛ فلسفه زبان دینی، ص ۱۶۹٫

[۱۲] . فلسفه زبان دینی، ص ۱۶۹٫

[۱۳] . همان.

[۱۴] . «نظریه کنش گفتاری جان آستین و فهم زبان قرآن» ، ص ۱۲۵-۱۲۴٫