مقام محبی و مقام محبوبی

«یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا مَنْ یَرْتَدَّ منکم عَنْ دینِهِ فَسَوْفَ یَأْتِی اللَّهُ بِقَوْمٍ یُحِبُّهُمْ وَ یُحِبُّونَهُ» (مائده، ۵۴).

ملاصدرا عبارت «یُحِبُّهُمْ وَ یُحِبُّونَهُ» در آیه کریمه را بیانگر محبت متقابل میان خداوند و کسانی می‌داند که از جهت علم و عمل به مرتبه محبین و محبوبین نائل گشته‌اند.

محب خداوند کسی است که از جهت علمی به تمامی معارف دینی و اصول اعتقادی با براهین روشن قدسی و مبادی الهی ایمان داشته و از جهت عملی به­گونه‌ای باشد که صفتی از صفات خداوند بر او متجلی گشته و در تمام اجزای وجودش ساری شده و قوا و مشاعرش تابع او شده باشد. تعبیر پیامبر(ص) که می­فرماید: «أسلم شیطانی على یدی» (صدرالدین شیرازی، ۱۳۸۳، ج۱، ص۲۳۲) بیانگر این مرتبه است.

محبوب خداوند کسی است که علم و عمل در او شیء واحد شده باشد. این مرتبه بعد از رفع حجاب‌های انانیت است که به­واسطه تجلی حق با صفات جمالی و جلالی بر عبد حاصل می‌شود. محبوب حق تمامی حقایق را با نور حق­تعالی مشاهده می‌کند و نور چشمش توان دیدن حقایق ملک و ملکوت و خلق و امر را داراست؛ دقیقاً همان حالتی که پیامبر(ص) در شب معراج داشت (همو، ۱۳۶۱، ج۷، ص۱۵۹-۱۵۸).

در واقع مقام محبوبی مختص کسانی است که به مرتبه ولایت رسیده باشند. ملاصدرا در تعریفی از ولایت، آن را «فنای ذاتی و صفاتی و فعلی در خداوند» می‌داند (همو، ۱۳۶۳، ص۴۸۷). ازاین‌رو ولایت اصالتاً مختص به خاتم‌الانبیاست؛ زیرا او فانی در حق و باقی به حق است؛ چنان­که در حدیثی ذکر شده است: «ان الانبیاء کلهم یوم القیامة یقولون نفسی نفسی، و النبی صلی الله علیه و آله یقول: امتی امتی». این بیان، دلیل بر فانی بودن وجود پیامبر اسلام(ص) در حق­تعالی است (همو، ۱۳۶۱، ج۷، ص۱۶۲). ازاین‌رو مقام پیامبر اسلام(ص) برتر از مقامات انبیای دیگر است و دین وی کامل‌ترین دین است: «الیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علیکم نعمتی» (مائده، ۳) (صدرالدین شیرازی، ۱۳۶۱، ج۷، ص۱۶۲-۱۶۱). کمال دین اسلام به­واسطه تعیین خلافت و نصب امامت علی(ع) است که در «حجة­الوداع» پیامبر اکرم(ص) خبر داد که او امام مسلمین و ولی مؤمنین است (همان)؛ زیرا ولایت، باطنِ نبوت است (همو، ۱۳۶۳، ص۴۸۵).

ولایت تنها از طریق تجربه فنا حاصل می‌شود. البته مقصود فنای مطلق عبد نیست، بلکه مقصود فنای جهت بشری در جهت ربوبی است. قبل از رسیدن به مقام ولایت، انسان از جهت بشری، خود مبدأ افعال و صفات خویش است؛ اما بعد از اتصاف به مقام ولایت، از جهت ربانی مبدأ افعال و صفات خویش می‌باشد: «و هذا الفناء موجب لان یتعین العبد بتعینات حقـانیة و صفات ربانیة مرة اخـری، و هو البقاء بالحق فلا یرتفع التعین منه مطلقاً» (قیصری، ۱۳۵۷، ص۱۴۷-۱۴۶). ملاصدرا در کتاب مفاتیح­الغیبنهایت سلوک عارفانه را فانی شدن در حق­تعالی می‌داند. وی معتقد است حق­تعالی بر سالک تجلیاتی دارد. نوعی از تجلی، تجلی صفاتی است و آن تبدیل شدن صفات بشری به صفات الهی است که نتیجه آن فنای صفاتی می‌باشد؛ اما نوع برتر تجلی، تجلی ذاتی است که به­واسطه آن تعین ذاتی و وجود مقید سالک زائل می‌شود. این نوع، فنای ذاتی نامیده می‌شود (صدرالدین شیرازی، ۱۳۶۳، ص۶۳۵).