از میان اقسام ادله که در منطق مورد استفاده قرار می‌گیرد، در منطق سنتی بیشترین تکیه و تاکید روی قیاس صورت می‌گیرد، استقرا و تمثیل خود به تنهایی از ارزش علمی کافی در مباحث نظری برخوردار نیستند. به همین دلیل مباحث منطقی بیشتر بر مدار قیاس می‌چرخد، اقسام و احکام قیاس بیشترین حجم منطق را به خود اختصاص داده‌اند. قیاس از جهت آن‌که ماده تشکیل دهنده آن یقینی باشد یا غیر یقینی، در بخش صناعات خمس مورد تحلیل و ارزیابی قرار می‌گیرد و بر اساس آن برهان، خطابه، شعر، مغالطه و جدل شکل می‌گیرند و به لحاظ صورت و هیئت در مباحث حجت منطق مورد بحث قرار می‌گیرد و مباحثی نظیر قیاس اقترانی و استثنایی با زیر مجموعه‌هایشان پدید می‌آیند.
قیاس اقترانی و استثنایی
اگر به لحاظ هیئت و صورت، نتیجه یا نقیض نتیجه به طور صریح در مقدمات ذکر شده بود قیاس را “استثنایی” می‌نامند و اگر ذکر نشده بود به “قیاس اقترانی” نامبردار است. از باب نمونه وقتی گفته می‌شود؛ “اگر راننده‌ها قوانین راهنمایی و رانندگی را مراعات کنند نظم و امنیت در جاده‌ها برقرار خواهد شد، لکن جاده‌ها نظم و امنیت ندارند”؛ نتیجه‌ای که از این مقدمات گرفته می‌شود این است که “راننده‌ها قوانین راهنمایی و رانندگی را مراعات نمی‌کنند”. چنان‌که از مثال پیداست نقیض نتیجه مورد نظر در مقدمه اول ذکر شده است. یا این‌که گفته می‌شود؛ “اگر سعید خوب درس بخواند حتما به توفیقات چشم‌گیری دست خواهد یافت؛ لکن سعید خوب درس می‌خواند؛ در نتیجه به توفیقات چشم‌گیری دست خواهد یافت”. چنان‌که ملاحظه می‌شود عین نتیجه در مقدمه اول به صراحت بیان شده است.
در قیاس اقترانی بسته به این‌که در مقدمات آن ادات شرط اخذ شده باشد یا نه، به دو قسم شرطی و حملی تقسیم می‌شود. در قضایای اقترانی شرطی یا هر دو مقدمه شرطی است یا دست کم یکی شرطی می‌باشد. از باب نمونه وقتی گفته می‌شود:
۱٫ هرگاه در جامعه‌ای فقر و فساد نباشد مردم به حقوق خود دست خواهند یافت؛
۲٫ هرگاه مردم به حقوق خود دست یابند جامعه به سمت تعالی حرکت خواهد کرد؛
۳٫ .: هرگاه در جامعه‌ای فقر و فساد نباشد، آن جامعه به سمت تعالی حرکت خواهد کرد.
چنان‌که پیداست هر دو مقدمه قیاس پیش‌گفته شرطی است.
گاهی تنها یکی از مقدمات شرطی و مقدمه دیگر حملی است. از باب نمونه گفته می‌شود:
الف) هر قانونی قانون‌گذار دارد،
ب) قانون‌گذار یا الاهی است یا بشری،
.: هر قانونی یا الاهی است یا بشری.
در مواردی هم هر دو مقدمه حملی است، مثل این است که گفته شود:
۱٫ احمد دانشجو است
۲٫ هر دانشجویی طرفدار عدالت و تعالی است
.: احمد طرفدار عدالت و تعالی است.
این نوع قیاس را “قیاس اقترانی حملی” می‌نامند که از شرایط خاص خود برخوردار است و در مدخل‌های اقترانی و استثنایی بیشتر مورد بحث قرار می‌گیرند.
منابع :
۱- ابن سینا، حسین بن عبدالله، الاشارات و التنبیهات، مع الشرح للمحقق الطوسی، قم، نشر البلاغه، ۱۳۷۵، ج۱، ص۲۳۵٫
۲- طوسی، نصیر الدین، اساس الافتباس, به تصحیح مدرس رضوی, (انتشارات دانشگاه تهران, ۱۳۲۶) ص۱۸۹-۱۹۰٫
۳- یزدی، مولی عبدالله، الحاشیه علی تهذیب المنطق، قم، موسسه النشر الاسلامی، ۱۳۶۳شمسی، ص۸۷٫
۴- مظفر، محمد رضا، المنطق، (نجف اشرف، مطبعه النعمان، ط۳). ص۲۳۲-۲۳۴٫
۵- حسن ملکشاهی، ترجمه و تفسیر تهذیب المنطق تفتازانی، موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، ۱۳۶۷، ص۲۳۹-۲۴۱٫
ثبت دیدگاه