اسم رحمن
یکی از اسمهای نیکو و زیبای خداوند تبارک و تعالی، رحمان است که ۱۵۷ بار در قرآن کریم آمده است. رحمان صیغه مبالغه از ریشه (ر ح م ) است که به معنای بزرگ بخشایشگر، مهربان و دلسوز است که بخشش او از سر مهربانی و شفقت و غمخواری باشد.
معنای لغوی اسم شریف رحمان
رحمت در لغت، به معنای رقّت، نرمی و انعطاف نفسانی است که مستلزم تفضّل و احسان می باشد ولی این معنا در وجود باری تعالی صحیح نیست؛ زیرا انفعال، نقص است و نقص در خداوند راه ندارد رحمت درباره خداوند به معنای افاضه خیر و عنایت به نیازمندان است؛ از این رو مرحوم فیض کاشانی درباره دو اسم شریف رحمان و رحیم می فرماید:
الرحمان و الرحیم من الرحمة و هی افاضة الخیر علی المحتاجین، عنایةً بهم. و رحمة الله تعالی تامهٌ و عامةٌ و کاملة.
«رحمن» و «رحیم» از رحمت مشتق است و به معنای افاضه بر نیازمندان از روی توجه به آنان است. و رحمت خداوند متعال، تام و عمومی و کامل است.۱
فرق رحمان با رحیم
با مراجعه به آیات و روایات، می توان این فرق را بین دو اسم شریف رحمان و رحیم فهمید که رحمان عنایت و شفقت و لطف خداوند به تمام مخلوقات است و رحیم، عنایت و لطف ویژه به مؤمنان است. امام صادق علیه السلام به این فرق تصریح کرده و فرموده است:
والله إله کل شیء الرحمن بجمیع خلقه، الرحیم بالمؤمنین؛۲
خداوند، معبود هر چیزی است و به همه مخلوقات خویش، رحمان و به مؤمنان رحیم است.
خداوند، در قرآن کریم نیز به این فرق تصریح کرده و فرموده است:
هُوَ الَّذِی یُصلی عَلَیْکُمْ وَ مَلَائکَتُهُ لِیُخْرِجَکم مِّنَ الظلُمَاتِ إِلی النُّورِ وَ کانَ بِالْمُؤْمِنِینَ رَحِیما؛۳
او، کسی است که بر شما رحمت می فرستد و فرشتگانش نیز تا شما را از تاریکی به سوی نور بیرون آورد و بر اهل ایمان، بسیار مهربان است.
با این تعبیر، خداوند عنایت ویژه خود به مؤمنان را توسط اسم شریف «رحیم» معرفی کرده است نه «رحمن».
ارتباط هدایت و تزکیه و تهذیب با اسم شریف «رحیم»
در روایتی دیگر، امام صادق علیه السلام می فرماید:
الرحمن اسمٌ خاص بصفة عامة و الرحیم اسمٌ بصفة خاصّة ؛
رحمان، اسم خاص [مخصوص خداوند] است با ویژگی عام [شامل همه است] و رحیم، اسم عام است [استعمال آن در غیر حق تعالی بدون اشکال است] با ویژگی خاص. رحمانیّت خدا، شامل تمام مخلوقات می شود (چه مؤمن و چه کافر)؛ اما رحیمیّت او مخصوص مؤمنان می باشد که مقتضی عنایت ویژه و افاضه خاص به ایشان خواهد بود. این افاضه خاص، همان هدایت ویژه خداوند و موفقیت بنده در تزکیه و تهذیب نفس و تقرب به سوی او است؛ از این رو خداوند در قرآن کریم بر این نکته تأکید کرده و می فرماید:
وَ لَوْ لا فَضلُ اللهِ عَلَیْکمْ وَ رَحْمَتُهُ مَا زَکی مِنکم مِّنْ أَحَدٍ أَبَداً وَ لَکِنَّ اللهَ یُزَکی مَن یَشاءُ وَ اللهُ سمِیعٌ عَلِیمٌ؛۴
اگر فضل و رحمت الهی بر شما نبود، هیچ یک از شما هرگز تزکیه نمی شد و این خداوند است که هر کس را بخواهد تزکیه می کند و خداوند شنوا و دانا است. این، همان فضل و رحمتی است که مخصوص اهل ایمان است و توسط اسم شریف رحمان شامل حال مؤمنان می شود.
طاعات و عبادات الهی، مقدّمة نزول رحمت
عبدالرحمن بن عوف از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل می کند که خداوند فرمود:
أنا الرحمنُ خلقتُ الرَّحم و شققتُ لها اسماً من اسمی فَمَن وَصَلَها وَصَلْتُه وَ مَنْ قَطَعَها قَطَعْتُه؛
من خدای رحمان [مهربان] هستم؛ رحم را خلق کردم و نام آن را از نام خود گرفتم؛ پس هر کس صله رحم کند او را به رحمت خویش متصل سازم و هر کس قطع رحم کند، او را از رحمت خویش دور نمایم.
بنابر این، انسان باید با اشتغال به طاعات و عبادات و صلة رحم و تفقّد از احوال خویشان و اقوام، خود را در معرض نزول رحمت الهی قرار دهد.
راز و نیاز با خدای رحمان و رحیم
وانسان باید از خداوند در مقام دعا و راز و نیاز بخواهد که با فضل و رحمت گسترده خویش معامله کند و با خضوع و خشوع از او چنین بخواهد: یا رحمانُ یا رحیم یا ارحم الراحمین! به ما رحم کن، زیرا خود فرمودی:
إِنَّ رَحْمَت اللهِ قَرِیبٌ مِّنَ الْمُحْسِنِینَ؛۵
به یقین ، رحمت خداوند، به نیکوکاران نزدیک است.
اگر از محسنان نباشم، در زمره مؤمنان و اهل ایمان هستم و خود در قرآن کریم فرموده ای: و کان بالمؤمنین رحیماً؛۶ خداوند، به مؤمنان دلسوز و مهربان است، و اگر از اهل ایمان واقعی نباشم، از صابران بر بلا و مصیبت هستم و به آن ها وعده داده ای که درود و رحمت خویش را بر آنان نازل کنی:
وَ بَشرِ الصبرِینَ الَّذِینَ إِذَا أَصبَتْهُم مُّصِیبَةٌ قَالُوا إِنَّا للهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ رَجِعُونَ أُولَئک عَلَیهِمْ صلَوَاتٌ مِّن رَّبِّهِمْ وَ رَحْمَةٌ وَ أُولَئک هُمُ الْمُهْتَدُونَ؛۷ بشارت بده به صابران، کسانی که اگر مصیبتی به ایشان برسد، می گویند: ما از خدائیم و به سوی او باز می گردیم، بر آنان، درود و رحمت پروردگارشان است و ایشان، همان هدایت یافتگان هستند.
و اگر از صابران هم نباشم، دست کم شیئی از اشیا و موجودی از موجودات هستم و خود فرموده ای:
وَ رَحْمَتی وَسِعَت کلَّ شیْ ء؛۸ یعنی رحمت من، بر همه چیزگسترده است.
پس خدایا ! رحمت خویش را از من دریغ مفرما که شیئی از اشیاء هستم و به قدرت خویش مرا از نعمت وجود بهره مند کرده ای. خلاصه این که باید به هر طریقی البته با صدق و صفا و امید به فضل و رحمت الهی، خود را در معرض فضل و رحمت الهی قرار داد.
سبقت رحمت الهی بر قهر و غضبش
خداوند دوست دارد بندگانش به ریسمان فضل و رحمتش چنگ زنند و از همین رو رحمت او بر قهر و غضبش پیشی گرفته است؛ چرا که خداوند دارای اسما و صفات متعدد و مختلفی است که به اقتضای حکمت و مصلحت الهی، بروز و ظهور می یابد؛ ولی طبق این فقره از دعای شریف یا من سبقه رحمته غضبه ۹ بروز و ظهور رحمتش، از غضبش بیشتر است.
ترغیب خداوند به امیدواری به رحمتش
خداوند، بندگان مجرم و گنهکار خویش را از یأس و ناامیدی از رحمت خویش نهی کرده و فرموده است:
قُلْ یَا عِبَادِی الَّذِینَ أَسرَفُوا عَلی أَنفُسِهِمْ لا تَقْنَطوا مِن رَّحْمَةِ اللهِ إِنَّ الله یَغْفِرُ الذُّنُوب جَمِیعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ؛۱۰ [ای پیامبر] بگو ای بندگانم که بر نفس خود اسراف کرده اند ! از رحمت خدا نا امید نباشید خدا همه گناهان را می بخشد. او بسیار آمرزنده و مهربان است.
خداوند، در خطاب هایش به پیامبر در آیات: فَبِمَا رَحْمَةٍ مِّنَ اللَّهِ لِنت لَهُمْ۱۱ و در وَ مَا أَرْسلْنَک إِلا رَحْمَةً لِّلْعَالَمِینَ۱۲ و نظایر آن، در درجه اول پیامبر و بعد از آن، امت آن بزرگوار را به این صفت پسندیده تشویق و ترغیب می کند.
ضرورت تخلّق به اسم شریف رحمان
چنگ زدن به اسم شریف رحمان برای انسان مؤمن خداجو که در پی تخلق به اخلاق الهی است، بسیار ضروری است، چرا که انسان سالک، با تفکر و تدبر در این اسم شریف، معرفت و شناخت و محبتش به خداوند بیشتر شده و روح امید و نشاط و جدّیت در سیر الی الله در او زنده می گردد و زمینه تخلق به این صفت الهی برایش فراهم می شود. با تخلق به صفت رحمت و دلسوزی و مهربانی، زمینه آثار و برکات و صفات پسندیده دیگر فراهم خواهد شد.
علت غفلت انسان ها از اسم شریف رحمان و رحمت الهی
متأسفانه انسان ها به دلیل حب دنیا و زیاده خواهی، از این اسم شریف کاملاً غافل شده اند. تمام نعمت ها و فیوضاتی که در طول عمر و زندگی، از طرف خداوند به آن ها عطا شده توسط این اسم شریف است؛ ولی حب دنیا و زیاده خواهی، سلامتی و امنیت و نعمت های دیگر را به دست فراموشی سپرده و همیشه انسان را به فکر دستیابی به متاع های دنیایی دست نیافتنی مشغول می کند. این گونه فکر و آرزوهای طولانی که معمولاً جامه عمل نمی پوشد، روح ناامیدی از رحمت الهی و ناسپاسی نعم الهی را در پی دارد و او را از رحمت خداوند دور می سازد. به ناچار کسی که می خواهد نعمت های خدا از او سلب نشود و خواسته های معنوی و مادی او برآورده شود، باید به این اسم شریف متمسک شود. باید سیر نزول رحمت الهی از زمان تولد و کودکی تا زمان حاضر در طول زندگی پرفراز و نشیب خویش را به مطالعه بنشیند و تفکر و تأمل کند چگونه خداوند او را در تمام مراحل زندگی غرق در رحمت خویش نموده و با نعمت های سلامتی و امنیت و هدایت و نعمت های بی حد دیگر، او را مورد لطف و مرحمت خویش قرار داده است. امام حسین علیه السلام در دعای شریف عرفه به زیبایی به بخشی از این نعمت ها از زمان کودکی تا زمان پیری اشاره کرده است که خواندن آن و تفکر درباره آن، راه گشا خواهد بود.
کیفیت تخلق به اسم شریف رحمان و راهکار آن
برای دستیابی به این صفت و اخلاق الهی و فراگیری کیفیت تخلق به آن، باید به نمونه های عینی و مصادیق کامل آن از کسانی که متخلق به این صفت الهی هستند، مراجعه کرد و سیره عملی ایشان را در اعتقاد و اخلاق و رفتار به تماشا نشست. این مصادیق کامل عینی، سلسله جلیل محمد و آل محمد صلوات الله علیهم اجمعین هستند که آیینه تمام نمای صفات جلال و جمال حضرت حقند. خداوند، در تعریف و تمجید از مقام شامخ پیامبر بزرگوار اسلام صلی الله علیه و آله فرموده است:
انک لَعَلی خُلُقٍ عَظیم۱۳، وَ مَا أَرسَلنکَ إِلاّ رَحمَةً لِلعَالَمِین۱۴ همچنین درباره رأفت و شفقت و مهربانی و دلسوزی آن حضرت برای هدایت مردم می فرماید:
لَقَد جَائَکُم رَسُولٌ مِن أَنفُسِکُم عَزیزٌ عَلَیهِ ما عَنِتُّم حَرِیصٌ عَلَیْکُم بِالْمُؤمِنینَ رَؤُوفٌ رَحِیم؛ ۱۵
همانا رسولی از شما به سراغتان آمد که [از فرط محبت] فقر و پریشانی و جهل و فلاکت شما بر او سخت می آید و بر [آسایش و نجات] شما بسیار حریص و به مؤمنان، رؤوف و مهربان است.
با توجه به تعاریف قرآنی بسیار زیبای خداوند از پیام آور خویش که او را یک الگوی کامل اخلاقی معرفی کرده است، انسان سالک در تخلق به اخلاق الهی باید به سیره عملی این بزرگوار و فرزندان معصوم او مراجعه کند. همچنین دقت و تأمل کند که آن بزرگواران، چقدر به تمام مخلوقات – حتی گمراهان و کفار و مشرکان – دلسوز و مهربان بودند و در راه هدایت ایشان به سوی خدا و دین حق، از هیچ بلا و مصیبت و خطری نهراسیده و هیچ زحمتی را فروگذار ننمودند. باید سیره عملی این بزرگواران را الگوی خویش قرار داد و در تخلق به صفت رحمت و عطوفت و شفقت و مهربانی به مردم – بلکه تمام مخلوقات الهی – به آن ها اقتدا کرد تا رفته رفته متخلق به این صفت اخلاقی الهی شد. ان شاء الله .
پی نوشت ها:
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱٫ علم الیقین، فیض کاشانی. به نقل از اسماء الهی از دیدگاه قرآن و عرفان نوشته رضا رمضانی.
.۲ شیخ صدوق، معانی الاخبار، ص۲۱٫
.۳ احزاب، آیه ۳۴٫
۴٫ نور، آیه ۱۲٫
۵٫ اعراف، آیه ۶۵٫
.۶ احزاب، آیه ۳۴٫
.۷ بقره، آیه ۵۵۱-۷۵۱٫
.۸ اعراف، آیه ۶۵۱٫
.۹ بحار، ج ۹۵، ص ۲۳۲، باب ۲، اعمال خصوص یوم العرفة و لیلتها.
.۱۰ زمر، آیه ۳۵٫
.۱۱ آل عمران، آیه ۹۵۱٫
.۱۲ انبیاء، آیه ۷۰۱٫
.۱۳ قلم، آیه ۴٫
۱۴٫ انبیاء، آیه ۷۰۱٫
۱۵٫ توبه، آیه۱۲۸٫
ثبت دیدگاه