دلالت آیه فطرت بر خداشناسی فطری حضوری

خداوند در آیه سی‏ام سوره روم می‎فرماید: فَأقِمْ وَجْهَك لِلدِّینِ حَنِیفًا فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْهَا لَا تَبْدِیلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ذَلِك الدِّینُ الْقَیِّمُ وَلَكنَّ أكثَرَ النَّاسِ لَا یَعْلَمُون (روم:۳۰). ترجمه تحت‎اللفظی فَاَقِمْ وَجْهَك لِلدِّین چنین است: «[ای پیامبر!] روی خودت را مواجه با دین قرار بده». ترجمه تحت‌اللفظی این تعبیر، درست با ذهن ما آشنا نیست؛ ولی این عبارت در زبان عربی خیلی شایع است؛(۱)عرب‌ها وقتی می‌خواهند بگویند كسی توجه خودش را بر چیزی یا كسی متمركز كرد و تمام توجهش معطوف به آن شد، می‎گویند: اَقَامَ وَجْهَهُ اِلَیْه او نَحْوَهُ؛ یعنی صورتش را درست روبه‌روی او قرار داد. چنین تعبیری، كنایه از این است كه توجهش كاملاً معطوف به او شد.(۲)حنیفاً(۳)‌در اینجا، حال برای‌ فاعل اَقِم یا مفعول اَقِم (وجهَك) و یا دین است.‌ هر سه تركیب، درست است؛ ولی شاید تركیب اول با توجه به نظایر این آیه، مناسب‌تر باشد؛(۱)دراین‌صورت، این قید همان مضمون جملة پیشین را تأكید می‌كند؛ بنابراین، ترجمه مناسب عبارت یادشده این است كه: [ای پیامبر!] توجه خود را كاملاً و دقیقاً به‌سوی دین معطوف كن و مواظب باش كوچك‌ترین انحرافی از آن پیدا نكنی. بعد اضافه می‌كند: فِطْرَت اللّهَ الَّتِی فَطَرَ النّاسَ عَلَیْها؛ «سرشت خدایی؛ آن‌گونه سرشت و آفرینشی كه خدا انسان‌ها را بر آن سرشته و آفریده است». این تعبیر نیز در زبان عربی شایع است و در زبان فارسی، تنها در عبارات ادبی و شعرگونه به‌كار می‌رود؛ اما در تعبیرهای متعارف و رایج فارسی، از چنین ساختاری كه در میانة كلام، جمله‎ای به‌ظاهر نیمه‎تمام را به‌كار ببریم، استفاده نمی‎كنیم. «توجه خود را به‌سوی دین بدار؛ سرشت خدایی؛ همان سرشتی كه خدا همه انسان‌ها را بر آن آفریده است». چنان‌كه می‌بینید، قسمت دوم این عبارت، به‌ظاهر ناتمام است. برخی مفسران(۲)گفته‌اند: این «فطرت اللّه» منصوب به‌ اغرا(۳)و از تعبیراتی است كه در ادبیات عربی و در مباحث نحوی به‌مثابة مصداق یكی از قواعد نحوی مطرح می‌شود. در زبان عربی و فارسی نیز گاهی در عبارات ادبی می‎گویند: «الله، الله»،(۴)«خدا را، خدا را»؛ یعنی حواست به خدا باشد. این «فطرت الله» در اینجا، ازنظر ادبی چنین‌ موقعیتی دارد و درحقیقت، تفسیر و تحلیلی برای جملة قبلی به‌شمار می‌آید. «توجه خودت را دقیقاً به‌سوی دین كن»؛ معنایش این است كه ملازم همان چیزی باش كه فطرت تو اقتضا می‌كند. به‌گفتة برخی از مفسران،(۱)یعنی: الْزَم فِطْرَتَ اللّهَ الَّتِی فَطَرَ النّاسَ عَلَیْها؛ یعنی ملازم با فطرت خدایی باش كه [خداوند] مردم را بر آن سرشته است. برخی «فطرت الله» را مفعول مطلق برای فعل محذوف گرفته‌اند. اما اگر «فطرت الله» را منصوب به اغرا بگیریم، ارتباط این بخش از آیه با جملة قبل روشن‌تر است. احتمالات دیگری نیز مطرح شده است كه درصدد بیان آن نیستیم.(۲)بعد در ادامه می‏فرماید: لا تَبْدِیلَ لِخَلْـقِ اللّه؛ یعنـی گمـان نكنید بعضـی از انسان‌هـا چنین بوده‎اند یا در زمـانی خـاص، فطـرت انسان این‎گونه بوده اسـت؛ نه؛ بلكـه لا تَبْدِیل لِخَلْـقِ اللّه؛ «آفـرینش الهـی تغـییرپـذیـر نیست». خدا انسان را چنین آفریده و مقتضای فطرتش این است كه متوجه دین باشد. سپس اضافه می‎كند: ذَلِك الدِّینُ الْقَیِّمُ وَلَكنَّ أكثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ؛ «دین استوار همین است؛ ولی بیشتر مردم این را نمی‌دانند».