وجدان کاری

اصطلاح «وجدان کاری» در فرهنگ اداری جامعه اسلامی به ضرورت مطرح می‌شود و باید مورد توجه مدیران و کارگران آن قرار گیرد. اما چرا بسیاری از کارکنان و مدیران جامعه، خوب کار نمی‌کنند و گاه مشکل می‌آفرینند؟ چرا از انبوه سرمایه‌ها، امکانات، نیروها، استعدادها و عمر خود به‌گونه‌ای نامنظم و ناکارآمد بهره‌برداری می‌کنند؟ چرا در انجام کارها و فعالیت‌های اجتماعی، روحیه نشاط، هدف‌داری، مسئولیت‌پذیری، امنیت، رضایت، کیفیت و جدیت وجود ندارد؟ این موضوع چه علل یا عواملی دارد؟ آیا راه‌حل‌هایی برای افزایش روحیه وجدان کاری وجود دارد؟

از آنجا كه جامعه ما، جامعه‌اي مسلمان است و فرهنگ آن بر اساس اصول و ارزش‌هاي اسلامي شكل‌گرفته، پژوهش حاضر می‌كوشد تا به اهمیت و ارزش وجدان کاری در زندگی اجتماعی و نیز موانع وجدان کاری و عوامل ایجاد و یا افزایش وجدان کاری بپردازد.

مفهوم‌ وجدان

دست پر قدرت آفرينش، گوهر گران‌بها و صادقى را در درون آدمى تعبيه كرده كه از آن به «وجدان و نفس لوامه» تعبير می‌شود. «وجدان» در لغت به معناى «يافتن حق، شعور باطن، قوه‌اى در باطن كه انسان را از نيک و بد اعمال آگاهى می‌دهد» آمده است (معین، ۱۳۶۰). وجدان، نيرویی ناشناخته در درون انسان، اما محسوس است و مكتب‌های گوناگون بشرى و الهى در تعريف، شناسايى و كاربرد آن، سخن‌ها گفته و كتاب‌ها نوشته‌اند و جملگى بر وجود، صداقت و كارآيى آن اتفاق نظر دارند و در تمجيد از وجدان گفته‌اند:

– وجدان، بايستگی‌ها را از نباید‌ها تفكيک می‌كند؛

– وجدان، قاضى امينى است؛

– وجدان، نظارت می‌كند؛

– وجدان، راهنماى ایمن است؛

– وجدان، شكنجه می‌دهد و شكنجه می‌بيند؛

– وجدان، قطب‌نماست (جعفرى: ۱۲ – ۱۳).

اما به‌طور كلى، می‌توان گفت که وجدان در اصطلاح به دو معنا به‌كار می‌رود:

۱٫ وجدان روان‌شناسى‌؛ عبارت است از قوه‌اى كه علاوه بر درک خويشتن و آگاهى به حالات درونى، ارزش اعمال انسان را نيز تعيين می‌كند؛

۲٫ وجدان اخلاقى؛ وظيفه و كاركردى اصلى دارد و آن عبارت است از تشخيص نيک و بد اعمال. در صورتى‌كه اين ارزيابى و تشخيص، قبل از انجام دادن عمل باشد، اين وجدان را «وجدان قبلى» و مقدم می‌نامند. اما وقتى پس از انجام دادن كارها، وجدان قضاوت می‌كند و نيک و بد كارهاى انجام شده را ارزيابى می‌كند، آن‌را «وجدان بعدى» يا پسین می‌نامند (شجاعى، ۱۳۸۸: ۳۱۰). به دیگر سخن؛ وجدان اخلاقى «عاملى درونى است كه انسان را براى نيل به ايده‌آل خويش تحريک می‌كند» (جعفری: ۱۳). «وجدان كارى» در شاخه وجدان اخلاقى قابل بررسى است.

ارزش و اهمیت وجدان کاری

از جلوه‌های وجدان، داشتن وجدان کاری است؛ یعنی گوهر انسانيت آدمى ايجاب می‌كند كه هر فعالیت و وظایفی را كه انسان به عهده می‌گيرد به نيكوترين وجه ممكن به پايان رساند و از هرگونه سهل‌انگارى و مسامحه كارى بپرهيزد. به دیگر سخن، منظور از وجدان كارى در كوتاه‌ترين و زيباترين كلام، خوب، دقيق و كامل انجام‌دادن كار است. وجدان كارى در هر مسئوليتى آن‌قدر مهم و ضرورى است كه رسول ‌اكرم  صلی الله علیه و آله  حتى براى چيدن لحد نيز آن‌را لازم می‌داند: ابراهيم – فرزند خردسال رسول اکرم  صلی الله علیه و آله – درگذشت، وقتى او را در قبر نهادند و لحد را چيدند، رسول خدا  صلی الله علیه و آله  روزنه‌اى در لحد مشاهده كرد و با دست خود آن‌را پوشاند، سپس فرمود: «هرگاه يكى از شما كارى انجام می‌دهد، آن‌را محكم و دقيق انجام دهد» (کلینی، ۱۴۰۷: ‌۳، ۲۶۳).

عقل و دين حكم می‌كنند كه هركس كارى را كه به عهده گرفته، محكم و نيكو انجام دهد و ميان خود و ديگران تفاوتى قائل نشود و اين سخن زيباى امام على  علیه السلام را به گوش گيرد كه فرمود: «پسرم! به همه مردم نيكى و احسان كن، همان‌گونه كه دوست دارى در حق تو نيكى و احسان كنند؛ آنچه براى خود می‌پسندى، براى ديگران هم بپسند و آنچه را براى خود خوش نمی‌دارى براى ديگران هم مپسند» (مجلسی، ۱۴۰۶: ‌۱۳، ۵۲). سخن امام زيباترين نمودِ وجدان كارى را ترسيم می‌كند، به‌گونه‌اى كه اگر همه بدان عمل كنند جامه گلستان خواهد شد و برعكس، اگر وجدان كارى نباشد و افراد به سرهم‌بندى و كم‌كارى خو بگيرند، جامعه از پيشرفت باز می‌ماند و بسيارى از كارها مختل می‌شود و زيانش نصيب همه خواهد شد. امام علی  علیه السلام وجدان کاری را زینت انسان می‌داند و می‌فرماید: «زینت و زیبایی انسان به‌راستی و درستی است، نه به لباس نیکو» (تمیمی‌آمدی، ۱۴۱۰: ۹۳).

بهره‌مندی از وجدان کاری، نشان‌دهنده عنایت الهی به بنده درستکار است، چنانکه حضرت علی  علیه السلام  می‌فرماید: «هرکس توفیق الهی مددکارش باشد، کار را به‌خوبی و درستی انجام می‌دهد» (همان: ۶۱۷). امام علی  علیه السلام مردم را نسبت به کوتاهی در کار هشدار می‌دهد و می‌فرماید: «هركه در كار كوتاهى ورزد، بر ضعف و سستى او [در كارها] افزوده شود» (واسطی، ۱۳۷۶: ۴۵۴). رهبر معظم انقلاب درباره اهمیت وجدان کاری می‌فرماید:

هركس و در هر كجا كه هستيم، وجدان كار را در كارى كه به گردن گرفتيم و تعهد كرديم رعايت كنيم؛ چه اين‌كار شخصى يا كارى براى نان درآوردن باشد و چه كارى اجتماعى و مردمى و مربوط به دیگران باشد؛ همانند كارهاى مهم اجتماعى و مسئوليت‌هاى كشورى. همه اين امور را با برخوردارى از وجدان انجام دهيم؛ آن‌را خوب، دقيق و كامل انجام دهيم و به تعبير معروف؛ «براى كار، سنگ تمام بگذاريم».  روزنامه جمهورى اسلامى، تاريخ ۶/ ۱/ ۷۳٫

همچنین ایشان در پیام نوروزی سال ۱۳۷۴ به این نکته مهم چنین اشاره می‌کند: «کسانی‌که وجدان کاری دارند، کار را عملی صالح، وظیفه‌ای حقیقی، مسئولیتی اجتماعی و سیاسی و یک عبادت می‌دانند. رحمت خدا، انسان‌هایی را شامل می‌شود که وظایف خود را نیکو، محکم، متقن و صحیح انجام دهند و از سرهم‌بندی و بی‌اعتنایی به استحکام کار به‌شدت پرهیز کنند».

 لازم است بدانیم که از دست دادن فرصت‌ها و کم‌کاری در امور، نتیجه‌ای جز پشیمانی و عذاب وجدان ندارد؛ آفتی که حضرت علی  علیه السلام توجه آدمی را به آن جلب می‌کند و می‌فرماید: «هر کس [به قصد] در کار خود کوتاهی کند، به اندوه و ناراحتی گرفتار می‌شود» (نهج‌البلاغه، حکمت ۱۲۷: ۴۹۱). بنابراین، شایسته است که مسلمان در تمامی فعالیت‌های فردی و اجتماعی خویش، دقت و تلاش فراوانی به‌کار گیرد و با احساس مسئولیت، وظایف خود را به بهترین شکل انجام دهد.