باسمه تعالی
محقق:نعمت الله رادی
تفسیر آیه ۱۰۰ سوره نساء در کتب مختلف
چکیده:
دراین نوشته سعی شده است که آیه ۱۰۰ سوره نسا در کتب مختلف حدیثی بررسی شود تا کمک شایانی به مخاطبین و همه گروه های علمی اعم از طلاب،دانشجویان و اساتید و سایر قشرهای جامعه شود.
از کتب تفسیری نظیر:المیزان،نمونه،نور،جامع و مخزن العرفان استفاده شده است تا تقویت کلام به نحو علمی شده باشد.امید است با خواندن این مقاله کوتاه که مقابل دریای علوم معارف دین خردلی محسوب نمیشود؛خواننده و مخاطبان گرامی نکات آیه را در قلب و ذهنشان بسپارند.
کلیدواژگان:هجرت.وطن.سفر.خدا.آسایش
وَ مَنْ يُهاجِرْ في سَبيلِ اللَّهِ يَجِدْ فِي الْأَرْضِ مُراغَماً کَثيراً وَ سَعَةً وَ مَنْ يَخْرُجْ مِنْ بَيْتِهِ مُهاجِراً إِلَي اللَّهِ وَ رَسُولِهِ ثُمَّ يُدْرِکْهُ الْمَوْتُ فَقَدْ وَقَعَ أَجْرُهُ عَلَي اللَّهِ وَ کانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحيماً
ترجمه:
و هر کس در راه خدا (از وطن خویش) هجرت کند در زمین برای آسایش و گشایش امورش جایگاه بسیار خواهد یافت، و هر گاه کسی از خانه خویش برای هجرت به سوی خدا و رسول بیرون آید و در سفر، مرگ وی فرا رسد اجر و ثواب چنین کسی بر خداست و خدا پیوسته آمرزنده و مهربان است.
تفسیر المیزان – خلاصه
(ومن یهاجر فی سبیل الله یجد فی الارض مراغما کثیرا وسعه ومن یخرج من بیته مهاجرا الی الله ورسوله ثم یدرکه الموت فقد وقع اجره علی الله و کان الله غفورا رحیما):(و هر کس در راه خدا هجرت نماید علی رغم مشکلات به گشایشهای زیادی برخورد می نماید و کسی که هجرت کنان از خانه خویش به سوی خدا و رسولش رود و آنگاه مرگ او را دریابد، پاداشش به عهده خداوندمی باشد و خداوند آمرزنده و مهربان است )(رغام )به معنای خاک نرم است واینکه بگویند،(رغم انف فلان )یعنی دماغ او را به خاک مالید و در اینجا به معنای مذهب و راه آمده است ، یعنی کسی که در راه خدا هجرت کند ،خداوند راههای زیادی پیش پایش باز می کند و در هر راهی که منکر و گناهی بود، یا مانعی برای او وجود داشت به نقطه ای دیگر پناه می برد و دماغ آن مانع را به خاک می مالد و یاآن مانع را به خشم در می آورد و با آن به نزاع بر می خیزد و آنوقت است که می فهمد زمین خدا گسترده است و این بیان برای شجاعت بخشیدن و به هیجان آوردن نفوس مؤمنان برای هجرت از دیار شرک و آرامش خاطر آنان بوده ومهاجرت به سوی خدا و رسول کنایه از مهاجرت به سرزمین اسلام است که درآن می توانند به لوازم کتاب و سنت الهی عمل کنند و چنین شخصی اگر در این حال مرگش برسد خداوند حتما و محققا اجر او را خواهد داد، چون خدای سبحان به الوهیت خود هیچ چیز بر او دشوار و ناتوان کننده نیست .
تفسیر نمونه
هجرت یک دستور سازنده اسلامى
به دنبال بحث درباره افرادى که بر اثر کوتاهى در انجام فریضه مهاجرت ، به انواع ذلتها و بدبختیها تن در مى دهند، در این آیه با قاطعیت تمام درباره اهمیت هجرت در دو قسمت بحث شده است :
نخست اشاره به آثار و برکات هجرت در زندگى این جهان کرده ، مى فرماید: ((کسانى که در راه خدا و براى خدا مهاجرت کنند، در این جهان پهناور خدا، نقاط امن فراوان و وسیع پیدا مى کنند که مى توانند حق را در آنجا اجرا کنند و بینى مخالفان را به خاک بمالند.))
(و من یهاجر فى سبیل الله یجد فى الارض مراغما کثیرا و سعة ).
باید توجه داشت که ((مراغم )) از ماده رغام (بر وزن کلام ) به معنى خاک گرفته شده و ارغام به معنى بخاک مالیدن و ذلیل کردن است و مراغم هم صیغه اسم مفعول است و هم اسم مکان و در آیه فوق به معنى اسم مکان آمده یعنى مکانى که مى توانند در آن حق را اجرا کنند و اگر کسى با حق از روى عناد مخالفت کند، او را محکوم سازند و بینى او را به خاک بمالند!
سپس به جنبه معنوى و اخروى مهاجرت اشاره کرده مى فرماید: اگر کسانى از خانه و وطن خود به قصد مهاجرت به سوى خدا و پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) خارج شوند و پیش از رسیدن به هجرتگاه ، مرگ آنها را فرا گیرد، اجر و پاداششان بر خدا است ، و خداوند گناهان آنها را مى بخشد.
(و من یخرج من بیته مهاجرا الى الله و رسوله ثم یدرکه الموت فقد وقع اجره على الله و کان الله غفورا رحیما).
بنابراین مهاجران در هر صورت به پیروزى بزرگى نائل مى گردند، چه بتوانند خود را به مقصد برسانند و از آزادى و حریت در انجام وظائف بهره گیرند، و چه نتوانند و جان خود را در این راه از دست بدهند، و با اینکه تمام پاداشهاى نیکوکاران بر خدا است ، ولى در اینجا به خصوص تصریح به این موضوع شده است که فقد وقع اجره على الله : ((پاداش او بر خدا لازم شده است و این نهایت عظمت و اهمیت پاداش مهاجران را روشن مى سازد.))
اسلام و مهاجرت
طبق این آیه و آیات فراوان دیگر قرآن ، اسلام با صراحت دستور مى دهد که اگر در محیطى بخاطر عواملى نتوانستید آنچه وظیفه دارید انجام دهید، به محیط و منطقه امن دیگرى ((هجرت )) نمائید، زیرا با وسعت جهان هستى توجیهی پذرفته نیست.
((نتوان مرد به ذلت که در اینجا زادم !.))
و علت این دستور روشن است ، زیرا اسلام جنبه منطقه اى ندارد، وابسته و محدود به مکان و محیط معینى نیست. و به این ترتیب علاقه هاى افراطى به محیط تولد و زادگاه و دیگر علایق مختلف از نظر اسلام نمى تواند مانع از هجرت مسلمان باشد.
و لذا مى بینیم در صدر اسلام ، همه این علاقه ها بخاطر حفظ و پیشرفت اسلام بریده شد، و به گفته یکى از مورخان غرب ((قبیله و خانواده تنها شجره و درختى است که در صحرا مى روید و هیچ فردى جز در پناه آن نمى تواند زندگى کند، و محمد (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) با هجرت خویش شجره اى را که از گوشت و خون خانواده اش پرورده شده بود براى پروردگارش قطع کرد.)) (و با قریش رابطه خود را برید).
از اینها گذشته در میان همه موجودات زنده به هنگامى که موجودیت خود را در خطر مى بینند، هجرت وجود دارد. بسیارى از انسانهاى گذشته ، پس از تغییر شرائط جغرافیائى زمین ، از زادگاه خود براى ادامه حیات به نقاط دیگر کوچ کردند. نه تنها انسانها، بلکه در میان جانداران دیگر انواع بسیارى به عنوان مهاجر شناخته شده اند مانند پرندگان مهاجر که براى ادامه حیات گاهى تقریبا سرتاسر کره زمین را سیر مى کنند، و بعضى از آنها از منطقه قطب شمال تا منطقه قطب جنوب را طى مى نمایند، و به این ترتیب گاهى براى حفظ حیات خود در سال حدود ۱۸ هزار کیلومتر پرواز مى نمایند و این خود مى رساند که هجرت یکى از قوانین جاودانه حیات و زندگى است.
آیا انسان ممکن است از یک پرنده کمتر باشد؟
و آیا هنگامى که حیات معنوى و حیثیت و اهداف مقدسى که از حیات مادى انسان ارزشمندتر است ، به خطر افتاد، مى تواند به عذر اینکه اینجا زادگاه من است تن به انواع تحقیرها و ذلتها و محرومیت ها و سلب آزادیها و از میان رفتن اهداف خود، بدهد!! و یا اینکه طبق همان قانون عمومى حیات باید از چنین نقطهاى مهاجرت کند، و به محلى که آمادگى براى نمو و رشد مادى و معنوى او است ، انتقال یابد؟
جالب این است که هجرت – آن هم نه براى حفظ خود بلکه براى حفظ آئین اسلام – مبدا تاریخ مسلمانان مى باشد، و زیر بناى همه حوادث سیاسى ، تبلیغى و اجتماعى ما را تشکیل مى دهد.
روشن است که ((هجرت )) یک حکم مخصوص به زمان پیغمبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) نبوده است ، بلکه در هر عصر و زمان و مکانى اگر همان شرایط پیش آید، مسلمانان موظف به هجرتند.
اساسا قرآن هجرت را مایه پیدایش آزادى و آسایش مى داند همانطور که در آیه مورد بحث صریحا آمده است و در سوره نحل آیه ۴۱ نیز به بیان دیگرى این حقیقت ذکر شده: :
(و الذین هاجروا فى الله من بعد ما ظلموا لنبوءنهم فى الدنیا حسنة)
و آنها که مورد ستم واقع شدند و به دنبال آن در راه خدا مهاجرت اختیار کردند جایگاه پاکیزه اى در دنیا خواهند داشت.
این نکته نیز لازم به تذکر است ، که هجرت از نظر اسلام تنها هجرت مکانى و خارجى نیست ، بلکه باید قبل از این هجرت هجرتى از درون آغاز شود، و آن هجرت و دورى از چیزهائى است که منافات با اصالت و افتخارات انسانى دارد، تا در سایه آن براى هجرت خارجى و مکانى آماده شود. و این هجرت لازم است ، تا اگر نیازى به هجرت مکانى نداشت ، در پرتو این هجرت درونى در صف مهاجران راه خدا در آید.
اصولا روح هجرت همان فرار از ظلمت به نور و از کفر به ایمان ، از گناه و نافرمانى به اطاعت فرمان خدا است ، و لذا در احادیث مى خوانیم : مهاجرانى که جسمشان هجرت کرده اما در درون و روح خود هجرتى نداشته اند، در صف مهاجران نیستند، و به عکس آنها که نیازى به هجرت مکانى نداشته اند، اما دست به هجرت در درون وجود خود زده اند، در زمره مهاجرانند.
امیر مؤ منان على (علیه السلام ) مى فرماید:
و یقول الرجل هاجرت ، و لم یهاجر، انما المهاجرون الذین یهجرون السیئات و لم یاتوابها
بعضى مى گویند مهاجرت کرده ایم در حالى که مهاجرت واقعى نکرده اند مهاجران واقعى آنها هستند که از گناهان هجرت مى کنند و مرتکب آن نمى شوند.
پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) فرمود:
من فر بدینه من ارض الى ارض و ان کان شبرا من الارض استوجب الجنة و کان رفیق محمد وابراهیم علیهماالسلام:
کسى که براى حفظ آئین خود از سرزمینى به سرزمین دیگر حتى به اندازه یک وجب مهاجرت کند استحقاق بهشت مى یابد و یار و همنشین محمد (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) و ابراهیم (علیه السلام ) خواهد بود (زیرا این دو پیامبر بزرگ پیشواى مهاجران جهان بودند).
تفسیر نور
یکى از مسلمانان مکّه بیمار شد گفت مرا از مکّه بیرون ببرید تا جزء مهاجران باشم. همین که او را بیرون بردند، در راه درگذشت. سپس این آیه نازل شد.
همهى هجرتهاى مقدّس، مثل هجرت براى جهاد، تحصیل علم، تبلیغ و … مصداق این آیه است.
امام صادقعلیه السلام فرمودند: کسى که براى معرفت امام زمان خود از خانه و شهر خود خارج شود، ولى اجل به او مهلت ندهد، از مصادیق این آیه است.
تفسر جامع
عیاشى ذیل آیه وَ مَنْ یَخْرُجْ مِنْ بَیْتِهِ مُهٰاجِراً إِلَى اَللّٰهِ از محمد بن حکیم روایت کرده گفت زراره فرزند خود عبید را فرستاد بسوى مدینه تا از حالت موسى بن جعفر علیه السّلام اطلاع یابد وفات کرد زراره پیش از آنکه پسرش از مدینه مراجعت کند این خبر بحضرت موسى بن جعفر علیه السّلام رسید فرمود امیدوارم که زراره داخل باشد در زمره آنهائیکه خداوند این آیه را در شأن آنان نازل فرموده و آیه را تلاوت نمودند.
تفسیر مخزن العرفان در علوم قرآن
راغب گفته(الرغام)بفتح راء،بمعنى خاک نرم است(رغم الف فلان رغما)یعنى بینى او به خاک رسید.
بعضى از مفسرین در معنى آیه چنین گفته هرکس در راه خدا یعنى در جستجوى مرضات الهى براى دارا شدن دین از نظر علم و عمل مهاجرت کند در زمین جاهاى بسیارى خواهد یافت که هرگاه در پاره اى از جاها بر اثر یک مانعى نتوانست دین خدا را برپا دارد بجاى دیگر هجرت کند و در آنجا به راحتى به کوبیدن مانع و دشمنى با آن بپردازد و چون مانع با او به دشمنى و نزاع مى پرداخت بدانجا پناهنده مى شود چنین شخصى در زمین وسعتى خواهد یافت [منهج] و از تفسیر قمى نقل شده که از ضریس کناس روایت مى کند که گفت بحضرت باقر علیه السّلام گفتم فدایت شوم آن گنهکارانى که مى میرند درحالى که امامى ندارند و عارف بولایت شما نیستند ولى موحّد و مقرّ به نبوّت حضرت محمد صلّى اللّه علیه و آله و سلّم مى باشند چه حالى دارند فرمود آنها در همان گودالها مى مانند و بیرون نمى آیند هرکس عمل صالح داشته باشد و عداوت و دشمنى ما از او بروز نکرده باشد روزنه اى بطرف بهشتى که خدا آن را در سمت مغرب(شاید مقصود بهشت برزخى باشد)خلقت کرده باز مى کند آنگاه روح و راحت بهشتى در همان گودال به وى مى رسد تا روز قیامت که خدا را ملاقات مى کند[تفسیر المیزان] و نیز از خصال از حضرت صادق علیه السلام نقل مى کند که از جدّش حضرت على علیه السّلام روایت کرده که فرمود بهشت هشت درب دارد از یک درب انبیاء و صدّیقین وارد مى شوند،از یک درب شهداء و صالحین وارد مى شوند و از پنج درب دیگر دوستان و شیعیان ما تا آنجا که فرموده از یک درب سایر مسلمانانى که شهادت بلا اله الاّ اللّه مى دادند و بمقدار ذرّه اى هم در قلبشان دشمنى ما اهل بیت وجود نداشته داخل مى شوند.
نتیجه گیری:
کسی که در راه خدا هجرت کند ،خداوند راههای زیادی پیش پایش باز می کند و در هر راهی که منکر و گناهی بود، یا مانعی برای او وجود داشت به نقطه ای دیگر پناه می برد.
مهاجران در هر صورت به پیروزى بزرگى نائل مى گردند، چه بتوانند خود را به مقصد برسانند و از آزادى و حریت در انجام وظائف بهره گیرند، و چه نتوانند و جان خود را در این راه از دست بدهند
منابع و مآخذ:
-طباطبایی،سیدمحمدحسین.تفسیر المیزان.دارالکتب الاسلامیه.تهران۱۳۷۵
-مکارم شیرازی،ناصر.تفسیر نمونه.دارالکتب اسلامیه.تهران۱۳۸۹
-قرائتی،محسن.تفسیر نور.مؤسسه در راه حق.قم.۱۳۷۴
-بروجردی،سیدابراهیم.تفسیر جامع.کتابخانه صدر.تهران.۱۳۹۰
-امین اصفهانی،سیده نصرت. تفسیر مخزن العرفان.نشر اکرم.قم.۱۳۹۵
ثبت دیدگاه