مهمترین شبهات جبرگرایان از این قرار است:
۱- اراده انسان در اثر برانگیخته شدن میلهاى درونى، شكل مى‌گیرد، و نه وجود این میلها در اختیار انسان است و نه برانگیخته شدن آنها بوسیله عوامل بیرونى. پس جایى براى اختیار و انتخاب، باقى نمى‌ماند.
پاسخ اینست كه برانگیخته شدن میلها زمینه را براى اراده و تصمیم گیرى، فراهم مى‌كند نه اینكه تصمیم بر انجام كارى، نتیجه جبرى برانگیخته شدن میلها باشد بطورى كه قدرت مقاومت را سلب كند. و شاهدش اینست كه در بسیارى از موارد، حالت تردید و دودلى براى انسان، دست مى‌دهد و تصمیم گیرى، احتیاج به تأمل و سنجش سود و زیان كار دارد و گاهى به دشوارى انجام مى‌گیرد.
۲- برحسب آنچه در علوم مختلف، ثابت شده عوامل گوناگونى از قبیل وراثت، ترشح غدد (كه تحت تأثیر مواد غذائى و دارویى خاصى مى‌باشد) و نیز عوامل محیطى و اجتماعى، در شكل گرفتن اراده انسان، مؤثر است و اختلاف رفتار انسانها تابع اختلاف این عوامل مى‌باشد. چنانكه در متون دینى نیز این مطالب كمابیش مورد تأیید، واقع شده است. بنابراین، نمى‌توان افعال انسان را برخاسته از اراده آزاد وى دانست.
پاسخ اینست كه پذیرفتن اختیار و اراده آزاد، به معناى نفى تأثیر این عوامل نیست بلكه بدین معنى است كه با وجود همه این عوامل، انسان مى‌تواند مقاومت كند و هنگام تزاحم انگیزه هاى مختلف، یكى را برگزیند.
البته قوت برخى از این عوامل، گاهى مقاومت و گزینش كارى كه در جهت خلاف آنهاست را دشوار مى‌سازد ولى در عوض، چنین مقاومت و گزینشى تأثیر بیشترى در كمال داشته استحقاق پاداش را افزایش مى‌دهد چنانكه هیجانات فوق العاده و دیگر شرایط دشوار، موجب كاهش كیفر و تخفیف جرم مى‌گردد.
۳- شبهه دیگر جبرگرایان اینست كه خداى متعال، به همه پدیده هاى جهان، و از جمله افعال انسان، قبل از وقوع آنها آگاه است، و علم الهى، خطا بردار نیست. پس ناچار همه حوادث بر طبق علم ازلى الهى، واقع خواهد شد و تخلّف از آن، ممكن نیست. بنابراین جایى براى اختیار و انتخاب انسان، وجود نخواهد داشت.
پاسخ اینست كه علم الهى بر هر حادثه‌اى آنچنان كه واقع مى‌شود تعلق گرفته است، و افعال اختیارى انسان هم به وصف اختیاریّت، براى خداى متعال، معلوم است پس اگر به وصف جبریّت، تحقق یابد برخلاف علم الهى، واقع مى‌شود.
مثلاً خداى متعال مى‌داند كه فلان شخص در فلان شرایطى تصمیم بر انجام كارى خواهد گرفت و آن را انجام خواهد داد، نه اینكه علم الهى فقط به وقوع فعل، صرف نظر از ارتباط آن با اراده و اختیار فاعل، تعلق گرفته باشد، پس علم ازلى الهى، منافاتى با اختیار و اراده آزاد انسان ندارد.
ثبت دیدگاه