متکلمین از عالم قبل از دنیایی که ما در آن حضور داریم به عالم ذر تعبیر می کنند؛ ولی در حقیقت عالم ذر بخشی از این عوالم است. از عوالم اشباح، اظله، میثاق و ذر بگیریم تا برسیم به عالم دنیا. اسم های مختلف و مراتب مختلفی دارد.
پیشینیان ما به طور کلی حضور انسان در عوالم قبل از دنیا را منکر بودند. مرحوم سید مرتضی، شیخ مفید، شیخ طوسی، علامه حلی (رهم) و عده ای دیگر خیلی با حدت و شدت انکار می کردند و می فرمودند اصلا نظریه ای بی اساس و خنده دار است که کسی بگوید قبل از این دنیا ما تحققی داشتیم.
مثلاً سید مرتضی (ره) در این باره می فرمایند: «و ليس الأمر كما ظنه أصحاب التناسخ و دخلت الشبهة فيه على حشوية الشيعة فتوهموا أن الذوات الفعالة المأمورة و المنهية كانت مخلوقة في الذر تتعارف و تعقل و تفهم و تنطق ثم خلق الله لها أجسادا من بعد ذلك … .» (تصحیح اعتقادات الامامیة، صص۸۳-۸۱) [۱]
اما از جهت روایات مسلما انسان ها و بلکه همۀ موجودات قبل از دنیا مراتبی داشتند. آیات قرآن هم – که در بحث «جهان شناسی» بیان کردیم – می گوید که تمام موجودات یک نزولی داشتند و یک صعودی. گرچه متکلمین پیشین ما این مسأله را خیلی با حدت و شدت رد می کردند، اما در واقعیتِ امر، این مسأله در قرآن و حدیث – به خصوص بعد از تجمیع احادیث – از مسلمات است.
حال اگر از اصل وجود عوالم قبل از دنیا بگذریم، سوالی که در ذهن به وجود می آید این است که وجودشان به چه کیفیتی بوده است؟
آن طوری که از آیات و روایات به دست می آید، در مراحل اولیه نزول، وجود انسان وجودی جمعی بوده و در مراحل نهایی، وجود شخصی و فردی شده است. در بحث های «جهان شناسی» گفته شد که یک حقیقت کلی تنزل پیدا می کند و تشخص پیدا می کند تا می رسد به این جا. لذا انسان ها در بعضی از مراتب نزول، «بالوجود الجمعی» موجود بودند و تعین شخصی نداشتند؛ اما از بعضی از مراحل هر انسانی برای خودش – به اصطلاح حکماء – کینونت و وجود جزئی پیدا کرد. و بعدش هم ظهور در عالم دنیا پیدا کرده است.
سوال دیگر این است که هر کدام چه آثار و خصوصیاتی دارند؟
جواب این سوال را باید در بحث های کلامی دنبال بفرمایید. متکلمین متأخر که به عالم ذر معتقد هستند، معمولا به همۀ این ها می گویند عالم ذر. معنای اولیۀ «ذرّ»، مورچۀ کوچک است که معنایش به معنای هر ذرۀ کوچکی بسط پیدا کرده است. [۲]
در بعضی روایات که دارد حضرت آدم علی نبینا و آله و علیه السلام ذریۀ خودشان را مانند مورچگان یا چیزهای خیلی ریزی مشاهده کردند، از این رو این عالم را عالم ذر نامیدند؛ مانند این حدیث: رُوِیَ عَنْ أبِی جَعْفَرْ عَلَیْهِ السَّلَامُ: «قَالَ أَخْرَجَ مِنْ ظَهْرِ آدَمَ ذُرِّيَّتَهُ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ فَخَرَجُوا كَالذَّرِّ فَعَرَّفَهُم …» (الکافی، ج۲، ص۱۳).
لذا بعضی متکلمین قائل به این شده اند که موجودات در آن عالم موجودات خیلی ریزی بودند – مثلا هر کدام سلول بودند – سپس همه جمع شدند و در صُلب حضرت آدم علیه السلام قرار گرفتند و سپس حضرت آدم علیه السلام نزول کردند و به عالم دنیا آمدند.
واقعیت این است که روایات وجود ذری انسانها تفسیرهای گوناگونی دارد؛ حال آنها را به هر شکل بخواهیم معنا کنیم، باید دقت کنیم که همۀ عالم قبل از دنیا عالم ذر نیست؛ بلکه مراتب دیگری هم دارد که از آن با تعابیر عالم اظله، عالم اشباح و عالم میثاق و … یاد می‌شود و در کنار اینها، بخشی و مرتبه ای هم عالم ذر هست و هر کدام از این اصطلاحات برای خودش اشاره به بُعد خاصی دارد.
بحث عالم ذر از بحث این مقاله خارج است و نکتۀ مهم تر این است که به طور کلی لازم نیست ما در مورد این عوالم به تفصیل بحث کنیم و وقتمان را بگذاریم. چون گرچه در این زمینه زیاد سوال می پرسند ولی ثمرۀ کاربردی و عملی و عینی آن بسیار بسیار اندک است. یعنی اثر تربیتی ندارد. برای همین أئمۀ أطهار صلوات اللـه علیهم أجمعین در مقابل حجم انبوه احادیث باب معاد، بیانات خیلی محدودی در باب عوالم قبل الدنیا دارند. در قرآن نیز یکی دو آیه یا – بنابر نظر بعضی ها – نهایتا ده تا پانزده آیه داریم که به نوعی حکایت از حیات قبل از دنیا بکند.
به طور کل اگر فرض کنیم اصلاً عالمی قبل از دنیا نبوده است فرقی به حال عمل و وظیفۀ ما در دنیا ندارد و لذا این بحث فقط برخی ثمرات علمی دارد که با واسطه‌های دوری به مسائل کاربردی برمی گردد.
پانویس
۱. تا سالیان گذشته مشهور این بود که کتاب «تصحیح اعتقادات الامامیة» نوشتۀ شیخ مفید (ره) است ولی امروزه با توجه به تحقیق هایی که انجام شده تقریباً اثبات شده است که این کتاب نوشتۀ سید مرتضی (ره) می باشد. البته این نکته شایان توجه است که مکتب کلامی شیخ مفید (ره) و سید مرتضی (ره) تقریباً یکی است. مرحوم علامه مجلسی (ره) نیز در نقدهایی که بر کتاب «تصحیح الاعتقاد» وارد می کنند، نویسنده اش را شیخ مفید (ره) می‌دانند.
برای ملاحظه نظر برخی از متکلمان پیشین در این باب همچنین می‌توانید مراجعه کنید به: تصحیح اعتقادات الامامیة، صص۸۷-۷۹؛ اجوبة المسائل المهنائیه، صص۱۴۲-۱۴۰
گویا اولین دانشمند علوم عقلی که روایات خلقت انسان قبل از دنیا را پذیرفته و تفسیری مناسب از آن ارائه کرده است، صدرالمتألهین (ره) می باشد؛ (ر.ک. الحکمة المتعالیة فی أسفار الأربعة، ج۸، صص۳۴۷-۳۴۶؛ همان، ج۹، ص۱۹۵؛ مجموعه رسائل فلسفی صدرالمتألهین، صص۱۲۲-۱۱۹)
۲. الذَّرُّ: صغار النمل (العین) الذَّرُّ: جمع ذَرَّةٍ و هى أصغر النمل (الصحاح)
ثبت دیدگاه