تکبر بزرگترین بلا

«؛ … فَاعْتَبِرُوا بِمَا أَصَابَ الْأُمَمَ الْمُسْتَكْبِرِینَ مِنْ قَبْلِكُمْ مِنْ بَأْسِ اللَّهِ وَ صَوْلَاتِهِ وَ وَقَائِعِهِ وَ مثلاًتِهِ‏»
حضرت امیر(ع) می‏فرمایند: درباره امت‏های متكبر گذشته بیندیشید و از سرانجام آن‏ها عبرت بگیرید. ببینید خدا آن‏ها را به چه حوادث و عقوبت‏هایی گرفتار كرد. «وَ اتَّعِظُوا بِمَثَاوِی خُدُودِهِمْ وَ مَصَارِعِ جُنُوبِهِمْ»؛ ببینید سرانجام گردن‌كشانی مثل نمرود و فرعون و امثال آنها كه ادعای خدایی می‏كردند، به كجا كشید. دیدید آن گونه‏های نازپرورده چگونه با خاك آشنا شد؛ و پهلوهای متكبران چه طور زیر پای مردم له گردید! «و اسْتَعِیذُوا بِاللَّهِ مِنْ لَوَاقِحِ الْكِبْرِ»؛ به خدا پناه ببرید از رویش‌گاه‏های تكبر؛ آن چنان كه از حوادث روزگار به او پناه می‏برید. مردم! این تكبری كه در دل‏هایتان خانه كرده، بزرگ‏ترین بلاست؛ اما متوجه نیستید. این آفت از همه بلاهایی كه موجب ویرانی خانه‏ها و هلاكت نفوس می‏شود، خطرناك‏تر است. سیل و زلزله هرچه سهمگین باشد، باعث نمی‏شود كه آدم میلیون‏ها سال به جهنم برود و به عذاب ابدی گرفتار شود.
سپس آن حضرت سخن را به این سو معطوف می‏كنند كه مبادا فكر كنید كه خدا به بعضی از بندگان اجازه تكبر داده است. این گونه نیست. خدا کبر را آفتی برای همه دانسته است. «فَلَوْ رَخَّصَ اللَّهُ فِی الْكِبْرِ لِأَحَدٍ مِنْ عِبَادِهِ لَرَخَّصَ فِیهِ لِخَاصَّةِ أَنْبِیَائِهِ وَ الملائكة»؛ اگر بنا بود خدا اجازه دهد كه كسی تكبر بورزد، به انبیاء و ملائكه‏اش اجازه می‏داد. «وَ لَكِنَّهُ سُبْحَانَهُ كرَّهَ إِلَیْهِمُ التَّكَابُرَ»؛ ولی خدای متعال بزرگ‌نمایی و خودپسندی را برای آن‏ها نیز ناپسند شمرد. «وَ رَضِیَ لَهُمُ التَّوَاضُعَ فَأَلْصَقُوا بِالْأَرْضِ خُدُودَهُمْ…»؛ در مقابل، تواضع را برای آن‏ها پسندید و نشانه‏اش این است كه زندگی آن‏ها سراسر توأم با تواضع و فروتنی بود؛ این انبیا بودند كه در هنگام عبادت صورت‏هایشان را بر خاك می‏گذاردند و لباس‏های مندرس و ساده می‏پوشیدند. «وَ خَفَضُوا أَجْنِحَتَهُمْ لِلْمُؤْمِنِینَ»؛ انبیا با آن مقام بلندشان، در مقابل مؤمنین فروتنی می‏كردند و نسبت به ایشان خاكسار بودند. «وَ كَانُوا قَوْماً مُسْتَضْعَفِینَ»؛ انبیا مردمی مستضعف بودند؛ یعنی مردمی كه دیگران آن‏ها را ضعیف می‏شمردند، یا مردمی كه به ضعف كشانده شده بودند؛ یعنی دیگران نگذاشتند كه از بهره‏های مادی استفاده كنند.
«و قَدِ اخْتَبَرَهُمُ اللَّهُ بِالْمَخْمَصَةِ وَ ابْتَلَاهُمْ بِالْمَجْهَدَةِ وَ امْتَحَنَهُمْ بِالْمَخَاوِفِ وَ مَخَضَهُمْ بِالْمَكَارِه… ». در این فراز چند واژه به كار رفته كه همه آنها تقریباً به معنای آزمایش است؛ «اختبار»، «تمحیص»، «ابتلا»؛ و «امتحان». خدا انبیا را به گرسنگی، تهیدستی و سختی‏ها مبتلا كرد؛ بنابراین وجود چنین صفات و حالاتی برای انسان‏ها دلیل خواری و كوچكی آنان نیست. زندگی عزیزترین بندگان خدا نیز توأم با ترس و وحشت و ظلم و ستمی بود كه دیگران بر ایشان روا می‏داشتند. خداوند در سوره فجر می‏فرماید كه ما وقتی آدمیزاد را به خاطر مصالحی امتحان می‏كنیم و اموالی به او می‏دهیم، خیال می‏كند كه ما او را احترام كرده‏ایم. وقتی هم كه او را به خاطر مصلحتی به فقر امتحان می‏كنیم، تصور می‏كند كه مورد غضب خدا قرار گرفته كه فقیر شده، در حالی كه همه این‏ها آزمایش است؛ نه ثروت دلیل عزیز بودن نزد خدا است، نه فقر دلیل ذلیل بودن. خدا هر كس را هر طور صلاح بداند، امتحان می‏كند. سپس به یكی از آیات قرآن در این باب استشهاد می‏فرماید: «قَالَ سُبْحَانَهُ وَ تَعَالَی‏؛ أَ یَحْسَبُونَ أَنَّما نُمِدُّهُمْ بِهِ مِنْ مالٍ وَ بَنِینَ نُسارِعُ لَهُمْ فِی الْخَیْراتِ بَلْ لا یَشْعُرُونَ‏»^۱؛ كفار خیال می‏كنند كه وقتی مال و ثروت زیادی به آن‏ها می‏دهیم، برای آن‏ها عزت و كرامت قائل می‏شویم و خیرشان در آن است. ایشان اشتباه می‏كنند، نمی‏فهمند. «یَخْتَبِرُ عِبَادَهُ الْمُسْتَكْبِرِینَ فِی أَنْفُسِهِمْ بِأَوْلِیَائِهِ الْمُسْتَضْعَفِینَ فِی أَعْیُنِهِمْ». وقتی جامعه خود به خود به دو طبقه مستكبر و مستضعف تقسیم شد، بدانید كه هم مستكبران به وسیله مستضعفان آزمایش می‏شوند و هم مستضعفین به وسیله مستكبرین. در این میان هر كس وظایفی دارد؛ غنی باید روح استكبارش را كنار بگذارد، نعمت‏های خودش را به فقرا بدهد و…، مستضعف هم باید بداند كه در مقابل مستكبر ظلم‏پذیر نباشد، از حقوق خودش دفاع كند و اگر نتوانست، دستش به حرام آلوده نشود و بر سختی‏ها و گرفتاری‏ها صبر كند. این چنین فقرایی را خدا در قرآن ستایش كرده است.
اصولاً ماهیت نعمت‏های دنیا ماهیت ابزار آزمایش است؛ خودش هیچ اصالتی ندارد؛ بلکه وسیله‏ای است برای این كه خوبان و بدان با آن آزمایش شوند كه با بود و نبود این نعمت‏ها چه می‏كنند؟ آیا به وظایف دینی خود عمل می‏كنند یا این ثروت باعث ابتلا به غرور و تكبر می‏شود؟ در بین گردن‌كشان عالم كسی كه صراحتاً گفت: «أَنَا رَبُّكُمُ الْأَعْلی‏»^۲؛ فرعون بود؛ برای اثبات ادعای خود استدلال هم می‏كرد و می‏گفت: مگر نمی‏بینید در این سرزمین همه چیز در اختیار من است! «هذِهِ الْأَنْهارُ تَجْرِی مِنْ تَحْتِی‏»^۳؛ نهرهای آب زیر تخت من جریان پیدا می‏كند. اگر بخواهم جلوی آنها را می‏گیرم و نمی‏گذارم آب‏ها بر مزارع شما جاری شود.
ما اگر می‏خواستیم برای هدایت چنین کسی و اتمام حجت بر چنین قدرت سركشی فردی را بفرستیم چه می‏كردیم؟ كسی را می‏فرستادیم كه از نظر ظاهری، قدرت و شوكتی داشته باشد، آثار عظمتی در او باشد؛ اما خدا دو چوپان پشمینه‌پوش را فرستاد که نه اسبی دارند، نه لباس زیبایی و نه قدرت و شوكتی. موسی آمده جلوی كاخ فرعون و می‏گوید: من آمده‏ام به فرعون بگویم یا باید دست از این ادعایش بردارد، یا براو عذاب نازل می‏شود. «وَ لَقَدْ دَخَلَ مُوسَی بْنُ عِمْرَانَ وَ مَعَهُ أَخُوهُ هَارُونُ‏علیه السلام عَلَی فِرْعَوْنَ وَ عَلَیْهِمَا مَدَارِعُ الصُّوفِ وَ بِأَیْدِیهِمَا الْعِصِیُّ…». خدا پیغمبرانش را به نزد فرعون فرستاد، آن‏ها نیز با لباس پشمینه و دو تا چوب دستی آمدند و به فرعون گفتند: اگر اسلام بیاوری در امانی و سلطنتت باقی می‏ماند و الا نابود می‏شوی. «فَقَالَ: أَ لَا تَعْجَبُونَ مِنْ هَذَیْنِ»؛ فرعون به اطرافیانش گفت: نمی‏خندید! ببینید دو تا چوپانِ فقیرِ پشمینه‌پوش آمده‏اند برای من شرط گذاشته‏اند. این‏ها با چه قدرتی جرأت می‏كنند این گونه حرف بزنند؟ «وَ هُمَا بِمَا تَرَوْنَ مِنْ حَالِ الْفَقْرِ وَ الذُّلِّ…»؛ می‏بینید این‏ها چه فقر و بدبختی دارند؟! اگر این‏ها فرستاده خدا هستند، لااقل باید لباس‏هایی زینتی و دستبندهایی طلایی داشته باشند. چرا فرعون این حرف‏ها را زد؟ «إِعْظَاماً لِلذَّهَبِ وَ جَمْعِهِ»؛ چون در نظر فرعون پول و طلا ارزش داشت. «وَ احْتِقَاراً لِلصُّوفِ وَ لُبْسِهِ»؛ به خیال او هر كه لباس ساده‏ای پوشید، حقیر است. چرا خدا در مقابل فرعون دو چوپان پشمینه‌پوش را فرستاد؟ چرا انبیا را با عزت، شوكت و ثروت بی‌كرانی مبعوث نكرد؟
مگر نمی‏بینید احزاب برای جمع كردن طرفدار، سر كیسه را باز می‏كنند. چرا خدا این كار را نكرد؟ «وَ لَوْ أَرَادَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ لِأَنْبِیَائِهِ حَیْثُ بَعَثَهُمْ أَنْ یَفْتَحَ لَهُمْ كُنُوزَ الذِّهْبَانِ وَ مَعَادِنَ الْعِقْیَانِ…»؛ خدا می‏توانست تمام ثروت و معادن طلای روی زمین را در اختیار انبیا قرار دهد. می‏توانست تمام بستان‏های پر میوه و پرندگان هوا و وحوش زمین را در اختیارشان قرار دهد. نظیر آن چه كه برای حضرت سلیمان اتفاق افتاد. اما اگر این كار را می‏كرد، آیا معلوم می‏شد كه چه كسی به خاطر خدا ایمان آورده و چه كسی به خاطر پول؟ اصلاً اساس امتحان باطل می‏شد. این نقض غرض بود؛ چرا كه همه ایمان می‏آوردند. یا از ترس، چون می‏دیدند فرستاده خدا چنین قدرتی دارد و اگر ایمان نیاورند از مزایا محرومشان می‏كنند؛ یا از روی طمع، برای این كه بیش‏تر از این‏ها استفاده كنند. در این صورت معلوم نمی‏شد چه كسی از روی انتخاب و فهم و شعور خودش ایمان آورده و چه كسی برای مال دنیا. هدفی كه اساس هدف آفرینش بود، باطل می‏شد. «وَ لَوْ فَعَلَ لَسَقَطَ الْبَلَاءُ وَ بَطَلَ الْجَزَاءُ»؛ امتحان از بین می‏رفت و جایی برای پاداش باقی نمی‏ماند؛ چون پاداش مربوط به كسانی است كه از روی انتخاب كاری را انجام دهند، نه از روی طمع در مال یا ترس عذاب. «وَ اضْمَحَلَّتِ الْأَنْبَاءُ… »؛ در این صورت همه بهشتی می‏شدند. آن بشارت‏ها و هشدارها كه چنین و چنان خواهد شد، همه از میان می‏رفت. مؤمنان و كافران از هم شناخته نمی‏شدند و بساط پاداش و جزا برچیده می‏شد.
«وَ لَا لَزِمَتِ الْأَسْمَاءُ مَعَانِیَهَا». این فراز، از تعبیرات ادیبانه و عجیب امیرالمؤمنین(ع) است. یعنی دیگر عنوان مؤمن و كافر مصداق پیدا نمی‏كرد و اسماء از معانی جدا می‏شدند. برای این كه اسم‏ها ملازم معنای خودشان باشند، می‏بایست وسیله آزمایش برقرار باشد. «وَ لَكِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ جَعَلَ رُسُلَهُ أُولِی قُوَّةٍ فِی عَزَائِمِهِمْ وَ ضَعَفَةً فِیمَا تَرَی الْأَعْیُنُ مِنْ حَالَاتِهِمْ»؛ خدا به انبیاء قدرت داد، اما نه از سنخ قدرت‏هایی كه مردم می‏بینند. خدا قدرتی در اراده آن‏ها قرار داد كه برتر از همه نیروهای فیزیكی عالم است؛ حتی بعضی از دست پرورده‏های مكتب انبیا آن چنان قدرت اراده‏ای پیدا كردند كه بر همه قدرت‏های ظاهری پیروز شدند. «حجاج»؛ به «سعید بن جبیر»؛ گفت «به علی بد بگو»؛ گفت: حاشا، علی چیز بدی ندارد كه من بگویم. شروع كرد به مدح علی(ع). زبان «سعید»؛ را از پشت حلقش در آوردند؛ سرش را بریدند؛ ولی حاضر نشد یك كلمه بر علیه علی(ع) حرف بزند. «میثم تمار»؛ بالای چوبه دارش مدح علی(ع) می‏گفت. علی چنین یارانی داشته است. این قوت اراده را با چه نیرویی می‏توانید بسنجید؟ این همه بلایی كه بر سر پیغمبر اكرم(ص) آوردند كه فرمود: «ما اوذی نبی مثل ما اوذیت‏»۴. فرمود: اگر خورشید را در یك دستم قرار دهید و ماه را در دست دیگرم، از سخنم دست بر نمی‏دارم.
«مَعَ قَنَاعَةٍ تَمْلَأُ الْقُلُوبَ وَ الْعُیُونَ غِنًی»؛ هر كس روح قناعت و عزت نفس آنان را می‏دید و می‏شنید، در مقابلشان خیره می‏شد. این چه روحی است؟ «وَ خَصَاصَةٍ تَمْلَأُ الْأَبْصَارَ وَ الْأَسْمَاعَ أَذًی»؛ گرفتاری‏ها و ناراحتی‏هایی بود كه چشم‏ها و گوش‏ها را می‏آزارد، مردم از دیدنش ناراحت می‏شدند. بعضی از انبیا مبتلا به امراض و گرفتاری‏هایی شدند كه مردم حتی از دیدنش ناراحت می‏شدند. ولی انبیا لب به شكایت نگشودند و هم چنان خدا را شكر می‏کردند. ضعف در امور مادی كه قابل اعتنا نیست؛ اما مردم خیال می‏كنند هر كس از لحاظ مادی ضعف داشته باشد، پیش خدا ارج و مقامی ندارد. در حالی كه این‏ها ملاك رضا و سخط الهی نیست. «وَ لَوْ كَانَتِ الْأَنْبِیَاءُ أَهْلَ قُوَّةٍ لَا تُرَامُ وَ…»؛ اگر انبیا از نیرویی دست نیافتنی و عزتی شكست‏ناپذیر بهرمند بودند و اگر سلطنتی چشم‌نواز داشتند، عالمیان برای تماشای این عزت و شوکت گردن می‏كشیدند. «لَكَانَ ذَلِكَ أَهْوَنَ عَلَی الْخَلْقِ فِی الِاعْتِبَار…». اگر این گونه بود، مردم به راحتی حرف انبیا را گوش می‏كردند، در این صورت مردم هم مبتلا به استكبار نمی‏شدند. «وَ لآمَنُوا عَنْ رَهْبَةٍ قَاهِرَةٍ لَهُم…». آن وقت ایمانشان یا از سرترسِ قهر و غلبه آنان بود، یا از سر طمع در اموال ایشان. در این حال دیگر معلوم نبود كه انگیزه افراد برای ایمان و كفر چیست. «وَ لَكِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ‏أَرَادَ»؛ اما اراده خدا بر این تعلق گرفت كه «أَنْ یَكُونَ الِاتِّبَاعُ لِرُسُلِهِ وَ التَّصْدِیقُ بِكُتُبِهِ وَ الْخُشُوعُ لِوَجْهِهِ وَ… أُمُوراً لَهُ خَاصَّةً لَا تَشُوبُهَا مِنْ غَیْرِهَا شَائِبَةٌ»؛ اگر كسی ایمان می‏آورد و تسلیم حق می‏شود، اگر در مقابل خدا خضوع می‏كند، همه با نیت خالص برای خودش باشد. خدا را از آن جهت كه اطاعت خداست فرمان برد، نه چون همراهش چاشنی ترس و طمع دارد. «وَ كُلَّمَا كَانَتِ الْبَلْوَی وَ الِاخْتِبَارُ أَعْظَمَ كَانَتِ الْمَثُوبَةُ وَ الْجَزَاءُ أَجْزَلَ»؛ و هر چه امتحان سخت‏تر باشد، پاداشش نیز بیش‏تر خواهد بود؛ پس اراده خدا بر این است كه دایره امتحان چنان گسترش یابد كه تمام خلایق را در بر گیرد و هیچ كس از این امتحان بیرون نماند.

۱؛ مؤمنون: ۵۵

۲؛ نازعات: ۲۴

۳؛ زخرف: ۵۱

۴؛ بحار، ج‏۷۴، ص‏۲۰۴، روایت ۴۱