در حکمت مشّائی و حکمت متعالیه به استناد قاعدۀ «اَلواحِدُ لا یصْدُر عَنْهُ اِلاّ الواحد» (واحد حقیقی جز یک معلول واحد ندارد) و با توجه به وحدانیت مبدأ اول (خدا)، اثبات شده است که معلول (صادر یا مخلوق) نخستین به یقین جسم نیست؛ زیرا جسم از هیولی و صورت ترکیب شده است و وحدت ندارد.
“ابن‌سینا” با تأکید بر این‌که اجسام سماوی (افلاک) معلول جواهر غیر جسمانی هستند و چون جسم نمی‌تواند علّت جسم دیگر باشد، اثبات کرده است که خدا فقط یک معلول مستقیم دارد که از جنس عقول است و آن عقل منشأ پیدایش عقول دیگر و اجسام سماوی است که در یک زنجیرۀ طولی نزولی به پیدایش هیولای عالم طبیعت منتهی شده است.
“محقق طوسی” در شرح خود بر این مطلب، یادآوری کرده است که مرادِ حکمای مشّائی از این‌که عقل اول را معلول مبدأ نخستین خوانده‌اند، نفی علیت خدا برای سایر عقول و اجسام و عالم کون و فساد نیست، بلکه همگان بر این امر اتّفاق نظر دارند که هر چه وجود دارد، معلول خداست.
“شیخ اشراق”، بنابر نظریۀ نور و ظلمت و با استناد به قاعدۀ الواحد، گفته است که نخستین صادر از «نورالانوار» (خدا) جز نور (جوهری مجرّد از ظلمت مادّه) نبوده است که آن را «نور عظیم» می‌نامند. پدید آمدن موجودات و نورهای دیگر از نورالانوار به وساطت او و در یک سلسلۀ طولی صورت پذیرفته است؛ شبیه روشن کردن چراغ‌ها از یکدیگر.
به نظر “ابن عربی” نخستین آفریده در اصطلاح اهل عرفان، حقیقت محمّدیه نام دارد، این همان عقل اول است که اهل فلسفه ذکر کرده‌اند.
- برگرفته از دانشنامه جهان اسلام، زیر نظر غلام‌علی حداد عادل، تهران، بنیاد دائرة‌المعارف اسلامی، چاپ دوم، ۱۳۷۵
ثبت دیدگاه