در آیه شریفه ۲۲ سوره انبیاء مى خوانیم «لو کان فیهما آلهة الاّ اللّه لفسدتا) اگر در آسمان و زمین خدایانى جز «اللّه» بود هر دو فاسد مى شدند و نظام جهان برهم مى خورد.
در اینجا این سوال مطرح است که: تعدد خدایان در صورتى منشأ فساد در جهان مى شود که آنها به مبارزه با یکدیگر برخیزند، امّا اگر قبول کنیم آنها افرادى حکیم و آگاهند، حتماً با کمک هم جهان را اداره مى کنند.
پاسخ این سؤال چندان پیچیده نیست، حکیم بودن آنها، تعدد آنها را از بین نمى برد، هنگامى که بگوئیم آنها متعددند، مفهومش این است که از هر نظر یکى نیستند، چرا که اگر از تمام جهات یکى بودند، یک خدا مى شدند بنابراین هرجا تعدّد است حتماً تفاوت ها و اختلافاتى وجود دارد که خواه ناخواه در اراده و عمل اثر مى گذارد و جهان هستى را به هرج و مرج و فساد مى کشاند. (دقت کنید).
این برهان تمانع را به صورت هاى دیگرى نیز بیان کرده اند که از حوصله بحث ما بیرون است و آنچه در بالا گفتیم بهترین طرز بیان آن است.
در بعضى از این استدلالها، روى این تکیه شده است که اگر دو اراده در آفرینش حکمفرما بود، اصلاً جهانى موجود نمى شد، در حالى که آیه فوق، سخن از فساد جهان و اختلال نظم مى گوید، نه از موجود نشدن جهان (دقت کنید).
جالب اینکه در حدیثى که هشام بن حکم از امام صادق (علیه السلام) نقل کرده چنین مى خوانیم: که امام (علیه السلام) در پاسخ مرد بى ایمانى که سخن از تعدد خدایان مى گفت: فرمود: «این دو خدائى که تو مى گوئى یا هر دو قدیم و ازلى و نیرومندند ویا هردو ضعیف و ناتوان، یا یکى قوى و دیگرى ضعیف؟.
اگر هر دو قوى باشند چرا هرکدام دیگرى را کنار نمى زند و تدبیر جهان را به تنهائى بر عهده نمى گیرد، و اگر چنین گمان کنى که یکى قوى و دیگرى ضعیف است، توحید خدا را پذیرفته اى، زیرا دومى ضعیف است و ناتوان، بنابراین خدا نیست.
واگر بگوئى آنها دو هستند، از دو حال خارج نیست، یا از تمام جهات متفقند یا مختلف، اما هنگامى که ما آفرینش را منظم مى بینیم و کواکب آسمان هر کدام در مسیر ویژه خود سیر مى کنند و شب و روز بانظم خاصى جانشین یکدیگر مى شوند و خورشید و ماه هر یک، برنامه ویژه خود را دارند، این هماهنگى تدبیر جهان و انسجام امورش دلیل بر این است که مدبّر یکى است.
از این گذشته، اگر ادعا کنى خداوند دوتا است لابد در میان آنها باید فاصله اى (امتیازى) باشد تا دو گانگى درست شود، در اینجا آن فاصله (امتیاز) خود موجود سومى: ازلى خواهد بود، و به این ترتیب خدایان، سه مى شوند، واگر بگوئى سه هستند، باید میان آنها دو فاصله (امتیاز) باشد، در این صورت باید به پنج وجود قدیم ازلى قائل شوى، و به همین ترتیب، عدد، بالا مى رود و سر از بى نهایت در مى آورد»(۱).
آغاز این حدیث، اشاره به برهان تمانع است، و ذیل آن اشاره به برهان دیگرى است، که آن را «برهان فرجه» یا «تفاوت ما به الاشتراک، و ما به الامتیاز» مى گویند.
در حدیث دیگرى مى خوانیم که «هشام بن حکم» از «امام صادق»(علیه السلام) پرسید: ماالدلیل على ان الله واحد؟ قال: اتصال التدبیر و تمام الصنع، کما قال الله عزوجل: لوکان فیهما آلهة الاالله لفسدتا.
«هشام» مى گوید: عرض کردم چه دلیلى بر یگانگى خدا وجود دارد؟ فرمود: پیوستگى و انسجام تدبیر جهان، و کامل بودن آفرینش، آنگونه که خداوند متعال فرموده: لو کان فیهما آلهة الاالله لفسدتا (اگر در آسمان و زمین، خدایانى جز او بودند جهان به فساد کشانده مى شد)(۲)(۳)
ثبت دیدگاه