شب قدر

اهمیت لیلة‌‌القدر

از ویژگی‌هایی که امام سجاد(علیه السلام) برای ماه مبارک رمضان بیان فرمودند، وجود «لیلة‌‌القدر» در آن است. شبی که بافضیلت‌تر از هزار ماه است: ثُمَّ فَضَّلَ لَیْلَةً وَاحِدَةً مِنْ لَیَالِیهِ عَلَی لَیَالِی أَلْفِ شَهْرٍ وَسَمَّاهَا لَیْلَةَ الْقَدْرِ. آن‌گاه برای بیان عظمت آن شب بزرگ، این آیه شریفه را تلاوت می‌فرمایند: تَنَزَّلُ الْمَلائِكَةُ وَالرُّوحُ فِیها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ كُلِّ أَمْرٍ.

مناسب است چند مطلب مهم درباره لیلة‌القدر بیان شود:

۱٫ لیلةالقدر به چه معناست؟ شب قدر یعنی چه؟ بعضی از مفسران «قدر» را به معنای شرف، منزلت و عظمت می‌دانند. در محاورات فارسی‌زبانان، در مقام بیان ارزش و منزلت افراد، این کاربرد معمول است. گروه دیگر از مفسران با استفاده از روایاتی كه در باب ویژگی‌های شب قدر نقل شده است، معتقدند، «قدر» مصدر و به معنای تقدیر(۱)و به همان معنایی است که در قضا و قدر گفته می‌شود. نامیدن شب قدر به این نام، شاید به این دلیل است که به استناد روایات بسیاری که از رسول خدا و اهل‌بیت(علیهم السلام) گزارش شده است، خداوند متعال در این شب تقدیرات بندگانش را برای یک سال تعیین می‌کند.

۲٫ اینکه شب قدر بهتر از هزار ماه است، یعنی چه؟ به استناد روایاتی از ائمه اطهار(علیهم السلام)، افضل ‌بودن شب قدر از هزار ماه یا بیش از هشتاد سال، به این دلیل است كه عباداتی كه در این شب انجام می‌گیرد از عبادت هزار ماه افضل است: قرائت قرآن، نماز، مناجات، صدقه، دعا به خود و دیگران و دیگر عباداتی که در این ماه انجام می‌گیرد مثل آن است كه در هزار ماه یا بیش از هشتاد سال، هر شب انجام شود.

به همین دلیل، وجود این شب در واقع امتیاز و توفیقی است که خداوند متعال به پیغمبر اسلام(صلى الله علیه وآله) و مسلمان‌ها عنایت فرموده است تا از مزایا و فضایلش بهره‌مند شوند. البته عنایات الهی به ایشان و مسلمانان منحصر به شب قدر نیست و خداوند مناسبت‌‌های مکانی و زمانی متعددی در طول سال در نظر گرفته است تا به‌واسطه آن، مسلمانان و مؤمنان از فضل و رحمت الهی بهره‌مند شوند.

۳٫ شب قدر کدام شب از شب‌های سال است؟ همه علمای اسلام تقریباً به‌اتفاق معتقدند که شب قدر در ماه مبارک رمضان واقع شده است. آیات قرآن نیز شاهد صحت این قول است. خداوند در سوره مبارکه بقره، نزول قرآن را در ماه رمضان دانسته است و در سوره قدر می‌فرماید: «ما قرآن را در شب قدر نازل کردیم». اما در اینکه کدام شب از شب‌های ماه مبارک رمضان شب قدر است، اقوال مختلفی وجود دارد. علمای شیعه تقریباً بر این قول متّفق‌اند كه شب قدر یکی از سه شب نوزدهم، بیست‌ویكم و بیست‌وسوم است. برخی از آنها شب بیست‌ویكم و بیست‌وسوم و در بعضی روایات هم صریحاً به شب بیست‌وسوم اهمیت بیشتری داده‏ شده است. شاید بهترین راه جمع بین اقوال و روایات، این نوع روایات باشد که فرمودند: فَإِذَا كَانَتْ لَیْلَةُ ثَلَاثٍ وَعِشْرِینَ «فِیهَا یُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكِیم»… مضمون این روایات آن است که در این شب‌های مهم، مقدرات بندگان الهی در بخش‌های مختلف نظیر رزق‌وروزی، حج بیت‌الله‌الحرام، مرگ و حیات و… تعیین می‌شود؛ به این صورت که ابتدا در شب نوزدهم این مقدرات تعیین می‌شود. سپس در شب بیست‌و‌یكم آنچه در شب نوزدهم مقدر شده است، تأكید و قطعی‌تر می‌شود و بالاخره شب بیست‌وسوم، شب امضای نهایی و قضای الهی است. بنابراین هر سه شب جزو شب‌های قدر است، اما تقدیرات در این سه شب به‌گونه‌ای متفاوت است.

قول ضعیفی نیز از برخی نقل شده که شب قدرْ نیمه شعبان است.

۴٫ شب قدر دارای چه ویژگی و خصوصیتی است که باعث شده خداوند متعال این برتری و فضیلت را برای آن در نظر بگیرد؟

شاید مهم‌ترین ویژگی‏ شب قدر، نزول ملائکه و روح برای انجام مهم‌ترین مأموریت‌های الهی است گو اینکه بعضی مفسران معتقدند «روح»، همان روح‌الامین و جبرئیل است، اما بر ‌اساس روایات متعددی که در منابع روایی شیعی نقل شده است، ائمه معصوم(علیهم السلام) «روح» را موجودی برتر از ملائکه و بزرگ‌تر از جبرئیل دانسته‌اند. مقصود از نزول ملائکه به همراه روح، ظاهراً همه ملائکه یا بخش اعظم آنهاست.

ملائکه به دسته‌هایی گوناگون تقسیم می‌شوند، اما در بعضی نقل‌ها همه ملائکه به دو دسته بزرگ تقسیم می‌شوند: گروهی از آنها که به نام «عالین» و «مهیمنون» معروف هستند. این گروه، موجوداتی عالی‌رتبه و ممتازند که در وجود حق تعالی مستغرق‌اند و به هیچ‌چیز دیگر توجهی ندارند. در مسئله سجده بر حضرت آدم(علیه السلام)، این گروه از ملائکه، بر‌اثر توجه تام به پروردگار از سجده ‌کردن مستثنا بوده‌اند. آیه شریفه: أَسْتَكْبَرْتَ أَمْ كُنْتَ مِنَ الْعَالِین(۱)درباره همین گروه است؛ یعنی: آیا تو از روی استكبار سجده نكردی یا تو از ملائکه «عالین» بودی كه مأمور به سجده نبودند؟ گاه از این گروه به ملائکه عرش یا ملائکه آسمان‌ها نام می‌برند. گروه دیگر ملائکه‌ای هستند که مأمور بودند به آدم سجده كنند. به این دسته ملائکه زمین نیز گفته می‌شود.

بنابراین شاید مقصود از ملائکه‌ای که شب قدر همراه روح نازل می‌شوند تنها ملائکه دسته دوم است. اما ملائکه دسته نخست یا عالین از دسته‌ای نیستند كه شب قدر نازل می‌شوند؛ بلکه نازل‌شوندگان شب قدر گروهی از فرشتگان‌اند كه مأموریت‌های اجرایی دارند.

۵٫ آیا نزول ملائکه در شب قدر دائم است یا تنها یک ‌بار و آن هم هنگام نزول حقیقت قرآن بر قلب پیامبر(صلى الله علیه وآله) بوده ‌است؟

بعضی از علمای اهل سنت معتقدند که چون نزول ملائکه برای نازل ‌كردن قرآن بوده است، همه ملائكه با روح، تنها بک بار بر پیامبر(صلى الله علیه وآله) نازل شدند و دیگر ادامه نداشته است و ندارد؛ و درواقع، افضل ‌بودن عبادات در شب قدر به جهت یادبود آن شب بزرگ الهی است؛ مانند میلاد پیامبر(صلى الله علیه وآله) که فقط یک ‌بار اتفاق افتاد؛ اما تفضل‌ الهی به میمنت آن اتفاق مبارک همچنان ادامه دارد.

اما این دیدگاه نه با ظاهر آیات قرآن مطابقت دارد و نه با روایاتی كه در این زمینه وارد شده است. در قرآن، نزول قرآن در شب قدر، با فعل ماضی بیان شده است: إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْر؛ یعنی قرآن را در شب قدر نازل كردیم؛ آن هم یك بار بود و تمام شد، اما مسئله نزول ملائکه با فعل مضارع، که دلالت بر استمرار دارد، بیان شده است: تَنَزَّلُ الْمَلائِكَةُ وَالرُّوح؛ یعنی نزول ملائکه در شبی که بیش از هزار ماه فضیلت دارد، همچنان ادامه دارد.

به همین دلیل، اكثریت قریب به اتفاق علمای اهل تسنن و همه علما و محدثین شیعه معتقدند كه شب قدر با ویژگی‌هایی که دارد، هر سال در ماه مبارک رمضان، تكرار می‌شود. در هر ماه رمضان شبی هست كه خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ است و ملائكه در آن‌وقت نازل می‌شوند.

ضرورت حضور مستمر امام و حجت الهی در عالم

در اینجا پرسشی مطرح می‌شود و آن اینکه پس از آنکه قرآن نازل شد و ملائکه مأموریت خویش را در انزال قرآن بر قلب پیامبر(صلى الله علیه وآله) به انجام رساندند، اولاً، استمرار نزول آنها در هر سال برای چیست؟ هزاران‌هزار ملائکه در شب قدر به چه منظوری نازل می‌شوند؟ ثانیاً، محل نزول ملائکه کجاست و آنها بر چه كسی نازل می‌شوند؟

خوب است درباره این مطلب محکمی که از قرآن فهمیده می‌شود و اکثریت قریب به اتفاق علمای اهل تسنن نیز بر آن متّفق‌القول‌اند، سؤال شود که ملائکه در شب قدر بر چه‌کسی نازل می‌شوند و حامل چه پیامی هستند؟

روشن است افراد عادی ادعا ندارند که نزول ملائكه را در شب قدر درک می‌کنند؛ در حالی ‌که قرآن مدعی است هر ‌سال، در شب قدر این واقعه رخ می‌دهد.‌ پس ملائکه بر چه‌ کسی نازل می‌شوند؟ در روایات ما از قول ائمه معصوم(علیهم السلام) نقل شده که آن شخص بزرگواری که ملائکه در شب قدر بر وی فرود می‌آیند کسی جز امام و حجت خدا(علیه السلام) در هر عصر و زمانی نیست.

اولین کار ملائکه در شب قدر این است که فوج‌فوج خدمت ایشان شرفیاب شده، عرض سلام می‌کنند: سَلامٌ هِیَ حَتَّى مَطْلَعِ الْفَجْر. پس از آنکه به این شرف و منزلت رسیدند، از طرف خداوند، مقدرات همان سال، یعنی اموری را که در شب بیست‌وسوم قطعیت یافته و به امضای قطعی خداوند رسیده است، به ایشان تقدیم می‌کنند. فرموده‌اند: اگر این اتفاق نیفتد امام، عالِم به امور نخواهد بود. اخبار و روایات بسیاری در منابع شیعی دراین‌باره گزارش شده که در حد استفاضه است. بنابراین اولاً ملائکه بر امام زمان(علیه السلام) نازل می‌شوند، ثانیاً مقدرات سال را به ایشان تقدیم می‌کنند.

امام سجاد(علیه السلام) در ادامه دعا در تفسیر این آیه شریفه: سَلامٌ هِیَ حَتَّى مَطْلَعِ الْفَجْرِ نیز به این حقیقت اشاره می‌کنند و می‌فرمایند: عَلَی مَنْ یَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ بِمَا أَحْكَمَ مِنْ قَضَائِه؛ «ملائكه در شب قدر بر آن بنده‌ای که خدا خودش می‌داند که کیست، نازل می‌شوند».

حضرت(علیه السلام) خود، امام چهارم و حجت خداست، اما نمی‌فرمایند بر من نازل می‌شوند تا کسانی شُبهه نکنند که پس، بر دیگران بعد از ایشان نازل نمی‌شوند. ایشان طوری فرمودند که دلالت دارد بر اینکه ملائکه در شب قدر بر هر امامی در هر عصری نازل می‌شوند؛ یعنی همیشه، در هر سال، كسی هست كه خداوند می‏خواهد ملائكه در شب قدر بر او نازل شوند، امور و تقدیراتی را كه از مرحله تقدیر گذشته و به مرحله قضا، حتمیت و امضا رسیده و محكم شده است ـ ‌‌طوری كه دیگر قابل تغییر نیست‌ ـ‌ را به امام عرضه ‏كنند: بِمَا أَحْكَمَ مِنْ قَضَائِه.

با توجه به آنچه درباره شب قدر گفته شد، ممکن است این سؤال به ذهن بیاید که تکلیف علم امام(علیه السلام) چه می‌شود؟

ما معتقدیم امام(علیه السلام)، عالم به مَا كَانَ وَمَا یَكُونُ وَمَا هُوَ كَائِن است؛اما از سویی دیگر به شهادت برخی روایات در هر شب جمعه و یا هر زمان دیگر، بر علم امام(علیه السلام)

افزوده می‌شود. همچنین در مباحث پیشین گفته شد که مقدرات هر سال در شب قدر به امام(علیه السلام) عرضه می‌شود. از سوی دیگر، بسیار اتفاق افتاده است که حضرات انبیای الهی و ائمه معصوم(علیهم السلام) در پاسخ به پرسشی اظهار بی‌اطلاعی می‌کردند یا برای اطلاع از امری، کسانی را مأمور به تحقیق و جست‌وجو می‌کردند. همچنین برای رفع این شبهه نیز گفته شد که حالات این بزرگان طوری بود که هر وقت می‌خواستند و اراده می‌کردند به مدد الهی به آن امر آگاه می‌شدند، درحالی‌که آنها به همه امورْ عالِم بوده‌اند، پس جمع بین این دو دسته از روایات و این دو ادعا چگونه ممکن است؟

پاسخ این شبهه را با این روایت از امام حسن عسکری(علیه السلام) آغاز می‌کنم که فرمودند: قُلُوبُنَا أَوْعِیَةٌ لِمَشِیَّةِ اللَّهِ فَإِذَا شَاءَ شِئْنَا وَاللَّهُ یَقُولُ «وَما تَشاؤنَ إِلاّ أَنْ یَشاءَ اللّه»؛‏«دل‌های ما ظرف مشیت خداست؛ پس هرگاه خداوند اراده کند و صلاح بداند در قلب ما نیز ظهور کرده، ما نیز خواهیم دانست. خداوند می‌فرماید: هیچ خواست و اراده‌ای نخواهید داشت مگر آن وقت که خداوند اراده کند».

ائمه معصوم(علیهم السلام) چنان بودند و هستند که تمام وجود خود را به خدا سپرده، برای خود هیچ استقلالی در حیات و ممات قایل نیستند. کسی ‌که این‌گونه باشد، ممکن نیست چیزی غیر از خواسته و مراد خداوند را بخواهد و اراده کند؛ خواست و اراده او عیناً همان مراد خداوند است.

روایت معروف قرب نوافل شاهد این ادعاست. این روایت، حدیث قدسی است که راوی آن نبی مکرم اسلام(صلى الله علیه وآله) است. امام صادق(علیه السلام) از جد بزرگوارشان نقل می‌کنند که ایشان فرمودند:

خداوند تبارک‌وتعالی می‌فرمایند: …هیچ‌چیز به اندازه انجام عبادات واجب، بنده‌ام را به من نزدیک نمی‌کند. بی‌شک بنده‌ام با انجام نوافل آن‌قدر به من نزدیک می‌شود که محبوبم می‌شود. وقتی دوستش داشته باشم گوش او خواهم شد که با آن می‌شنود و چشمش خواهم شد که با آن می‌بیند و زبانش خواهم شد که با آن حرف می‌زند و دستانش خواهم شد که با آن فعالیت می‌کند و کارهایش را انجام می‌دهد. دراین‌حال اگر مرا صدا کند پاسخش را خواهم داد و اگر از من چیزی بخواهد به او خواهم داد و… .

رسول خدا(صلى الله علیه وآله) نمی‌‏فرمایند آن شخصی که با نوافل به خداوند تقرب می‌جوید و به این درجه عالی صعود می‌کند، حتماً باید امام معصوم باشد، بلکه هر انسانی كه بداند رضایت و خشنودی خداوند، افزون بر واجبات، در مستحبات هم هست و بی‌درنگ در انجام آن بکوشد، به چنان مقام عظیمی خواهد رسید؛ یعنی خدا چشم و گوش او خواهد شد و اراده او، همان اراده خدا خواهد بود. انسان اگر به این مقام بلند بار یابد، خداوند به جای او تصمیم می‌گیرد و امور مختلفِ زندگی‌اش را سامان می‌بخشد و کارهایش را انجام می‌دهد. تصمیم‌های او دیگر تصمیم خودش نیست تا در آن اشتباهی رخ دهد! اما آیا هرکسی می‌تواند از این حیات جاویدان بهره‌مند

شود؟ البته این گوی و این میدان! هر‌کس هوس آن را دارد راه باز است. هنیئاً له! اما صدافسوس که گرچه خیلی‌ها این سودا را در سر دارند ولی از انبوه بندگان خدا، تنها جمع قلیل و عده اندکی را یارای وارد ‌شدن در این میدان سخت و صعب است. این میدان البته همت و شوق نبوی و اراده و عشق علوی(علیه السلام) می‌خواهد. باید این‌گونه همه‌چیز را در اختیار خداوند نهاد تا چون عباس‌بن‌علی(علیه السلام) باب‌الحوائج شده، با دستِ نداشته، از بسیاری کسان دستگیری کرد: وَیَدَهُ الَّتِی یَبْطِشُ بِهَا.(۱)اینجاست که انسان اراده‌اش اراده خدا می‌شود و از خود هیچ اراده‌ای ندارد. تفسیر یا تأویل آیه شریفه: وَمَا تَشَاءُونَ إِلا أَنْ یَشَاءَ اللَّهُ رَبُّ الْعَالَمِین همین است؛ یعنی خواست خدا در خواست اولیای خدا تبلور پیدا می‌کند. آنها چیزی را كه خدا نمی‌خواهد، نمی‌خواهند؛ وقتی می‌خواهند و اراده می‌كنند كه خدا خواسته باشد.

بنابراین، امام(علیه السلام) همان وقتی كه خدا مصلحت می‌داند و می‏خواهد، به امورْ علم خواهند داشت و آن وقتی که مصلحت الهی اقتضا نمی‌كند و خداوند نمی‌خواهد، ایشان نیز نمی‌دانند و حتی اظهار می‌كنند كه نمی‌دانم.

البته برای جمع بین این ادعا و روایاتی كه می‌گویند امامان(علیه السلام) «عالم بما كان و ما یكون و ما هو کائن» هستند و نیز روایاتی كه می‌فرمایند هروقت بخواهند می‌دانند، می‌توان چنین گفت: علوم ائمه معصوم(علیهم السلام) به دو قسم تقسیم می‌شود: بخشی از این علوم از نوع علوم حاضر در ذهن و قلب، و بخشی دیگر، علوم مکنون است.

وقتی گفته می‌شود آن بزرگواران، به همه امور گذشته، حال و آینده عالم هستند، مقصود توان بالای آنها در تحمل آن علوم از جانب خداوند است. خداوند توان تحمل همه آن علوم را به آنان داده است، اما بالفعل بودن یا بالفعل نبودن علمشان، تابع مصالح الهی و خواست خداوند متعال است. در شرایطی که خداوند و مصلحت الهی اقتضا کند، امام(علیه السلام) نیز همان را مصلحت دانسته، اراده می‌کند. در این لحظه و همان آن، خداوند علمش را به ایشان افاضه می‌کند. در شرایطی نیز مصلحت الهی اقتضای دانستن فلان مطلب را ندارد و خداوند اراده نمی‌کند، ایشان نیز نمی‌خواهند و در آن مورد خاصْ علمی به ایشان افاضه نمی‌شود و به همین دلیل اظهار بی‌اطلاعی می‌کنند. درواقع وقتی مصلحت الهی اقتضا کند، امام(علیه السلام) نیز از خداوند خواهد خواست. وقتی بخواهد معلوم می‌شود که خداوند اراده کرده است و به ایشان افاضه خواهد کرد؛ چون آنها از خودشان مشیتی ندارند، همه‌چیزشان را به خدا سپرده‌اند و او هم متكفل امور آنها شده است تا هر كاری را آنها می‏بایست با اسباب عادی انجام دهند، خداوند بدون دخالت آن اسباب، برایشان انجام می‌دهد! فرمود: قُلُوبُنَا أَوْعِیَةٌ لِمَشِیَّةِ اللَّه؛ «دل‌های ما ظرف مشیت الهی است» و هرچه خدا بخواهد در دل ما ظهور پیدا می‌کند و لاغیر.

آن بزرگواران، خود با اراده و اختیار کامل، با تحمل رنج و سختی‌ها و با مراقبه‌های شدید و طی مراحل، به این مرتبه از کمال بار یافته‌اند. بنابراین این نوع تبعیت از اراده و مشیت الهی هیچ منافاتی با اختیار و اراده انسان نداشته، به‌هیچ‌روی جبر نیست. آنها با اختیار، خودشان را به خدا سپرده‌اند تا خدا هم ولایتشان را پذیرفته است. هرکس دیگر هم چنین انتخاب درستی داشته باشد خداوند ولایتش را بر ‌عهده خواهد گرفت.

به‌هرحال، از مهم‌ترین ویژگی‌های شب قدر این است كه مقدرات سال، توسط ملائکه الهی و روح، بر امام زمانعجل الله تعالی فرجه الشریف عرضه می‌شود.